1-) İslamiyet Öncesi Türk Tarihinde Bilim, Edebiyat, Sanat, Din, Tarih İnsanları ve Eserleri
İskitler(Sakalar) : Alper Tunga , Şu Destanları
Asya Hunları : Oğuz Kağan Destanı
Kırgızlar : Manas Destanı (En uzun sözlü edebiyat eseri) , Yenisey Yazıtları
Uygurlar : Türeyiş ve Göç Destanları , Sine uşi ve Karabalgasun Yazıtları
Göktürkler : Ergenekon ve Bozkurt Destanları, Göktürk Kitabeleri
Oğuzlar : Dede Korkut Hikayeleri (oğuzlar ve kıpçakların mücadelesi)
2-) İlk Türk İslam Döneminde Bilim, Edebiyat, Sanat, Din, Tarih İnsanları ve Eserleri
KARAHANLILAR
Kutadgu Bilig(Yusuf Has Hacip) : Yazarı Bilinen ilk Türk İslam eseridir, Siyasetname özelliği taşır,
Devlet adamlarına yönetimle ilgili öğütler verir /’Mutluluk veren Bilgi” anlamına gelir
Divanü Lügat-it Türk(Kaşgarlı Mahmut) : İlk Türkç Ansiklopedik sözlüktür, Yazılış amacı
Türkçenin zenginliğini ortaya koymak Araplara Türkçe öğretmektir, içerisinde dünya haritası bulunur
Atabetül Hakayık(Edip Ahmet Yükneki): Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Anlamı
“hakikatlerin eşiği” dir. Atabetül Hakayık, dini öğütler vermketedir ve bu öğütler genelde kıssadan
hisse tarzındadır.
Divan-ı Hikmet(Ahmet Yesevi) : Türk tasavvuf edebiyatının ilk örneğini teşkil etmektedir, Ahlaki
öğütler içerir
BİLİM ADAMI VE DÜŞÜNÜRLER – EDEBİYATÇILAR
Abdülhamid İbn Türk: İslam dünyasında ilk cebir kitaplarından birinin yazarıdır. Harezmî döneminde
yaşayan Abdülhamit İbn Türk’ün özellikle ikinci dereceden denklemler üzerindeki çalışmaları çok
önemlidir.
Harezmî (780 – 850): Matematik astronomi ve coğrafya ile ilgili yaptığı çalışmaları ile tanınır. Matematikte sıfır rakamı ilk kez Harezmî tarafından kullanılmıştır.
Farabi (870 – 950): Matematik, fizik, astronomi ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Aristo’nun fikirlerini en
iyi açıkladığı için “ikinci öğretmen(Muallimi sani)”, unvanıyla tanınmıştır. İslâm Felsefesini
kurmuştur. Türk – İslam devletlerinde pozitif bilimlerin temelleri Farabi tarafından atılmıştır. Farabi’nin
birçok eseri tercüme yoluyla Avrupa’ da yüzyıllarca üniversitelerde temel eser olarak okutulmuştur.
Eseri, İshaü’l-ulum (bilimlerin sınıflandırması),El Medinet’ül fazıla
İbni Sina (982 -1037): Büyük bir filozof ve tıp bilginidir. Tıp, mantık, fizik ve din felsefesi sahasında
220 civarında eser yazmıştır. “Tıp Kanunu(El Kanun Fi’t Tıp)” adlı eseri meşhurdur. Hekimlik
konusunda kendisine batıda “Tıbbın hükümdarı” denilmiştir. Batı dünyasında “Avicenna” ismi ile
bilinir.
El-Birûni (973 -1051): Türk – İslam dünyasının en büyük bilginlerinden biridir. Çok çeşitli alanlarda
araştırmalar yapmıştır (Matematik, Coğrafya, Eczacılık vb). Enlem ve boylam hesaplarını yapmıştır.
Matematikte önemli problemlerle uğraşmış ve çözümler getirmiştir. , Bilimin ilerlemesi önündeki en
büyük engelin serbest düşüncenin olmayışı olduğunu söylemiştir
El Razi (1149 -1210): Kimyagerdir. Sülfürik asidi bulmuştur.
Uluğ Bey (1394 -1449): Astronomi bilginidir (heyet cetveli ile yıldızların fihristini yapmıştır). Aynı
zamanda önemli bir devlet adamıdır. Timur’un torunudur. Uluğ Bey, Semerkant’ta bir medrese ve bir
de rasathane yaptırmıştır. Kadı Zade bu medreseye başkanlık etmiştir.
İbn-i Rüşt (1126 -1198): Felsefe, tıp ve astronomi üzerinde çalışmıştır. Pozitif bilime çok önem vermiş, Rönesans’ın doğmasında etkili olmuştur. Skolastik düşünceyi sarsmıştır.Aklın inaancın önünde
tutulması gerektiğini savunmuştur
İmam Gazali (1058 – 1112): İslâm filozofudur. Melikşah zamanda yaşamış, Nizamiye
medresesinde ders vermiştir.
Ömer Hayyam: Matematik, astronomi, edebiyat alanında eserler ortaya koymuştur. Celali takvimini hazırlamıştır. Edebiyat alanında Rubaileri ile ünlüdür.
Zamahşeri : Harzemşahlar döneminde yaşamıştır, Keşşaf ve Mukaddimet’ül Edeb önemli eseridir
Ali Şir Nevai : Timur Devletinde yaşamıştır ,Çağatay Türkçesinin en büyük şairidir, Eseri
Muhakemet-ül Lugateyn Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu kanıtlamaya çalışmıştır
Hüseyin Baykara : Timur devletinde yaşamış , Taht kavgaları ve savaşlarla geçen uzun saltanat
döneminde bilim, sanat ve edebiyatta büyük gelişmeler sağlanmıştır.
El Kindi : Kindi, geometride ilk defa açıları pergel ile ölçen, sıvıların özgül ağırlıklarını hesaplayan
kişidir. Felsefeden tıbba, ilahiyattan siyasete, matematikten astronomiye, meteorolojiye, psikolojiden
diyalektiğe, optikten kimyaya kadar yirmi ayrı sahada eser vererek sayıları 270’in üzerinde bir külliyat
oluşturmuştur.
Firdevs : Sultan Gazneli Mahmut için şahname adlı eseri yazmıştır
ANADOULU SELÇUKLULAR
Muhyiddin Arabi: Konya’ya yerleşmiş ve Anadolu’da tasavvufun gelişmesinde büyük rolü olmuştur. Kaleme aldığı pek çok eserle, islâm dünyasında şeyh-i ekber (en büyük şeyh) adıyla ün
kazanmıştır. Muhyiddin Arabi, vahdet-i vücut görüşü ile gerçek varlığın tek olduğunu, onun da Allah
olduğunu vurgulamıştır.
Sadreddin Konevi: Muhyiddin Arabi’nin öğrencisidir. Ekberilik tarikatının kurucusudur.
Mevlana Celaleddin-i Rumi: Anadolu Selçuklu döneminde yetişen büyük
mutasavvıftır. O dönemde, Anadolu’ya “Diyar-ı Rum” denildiğinden kendisine de Anadolulu anlamında “Rumi” denilmiştir. Eserlerini Farsça yazdığından genelde üst tabakadaki insanlara hitap
etmiştir.
Mevlana’nın başlıca eserleri şunlardır:
Mesnevi: Farsça yazılmış altı ciltlik bir eserdir. Bu eser, insanlara sevgiyi, hoşgörüyü ve inanç yolunun
gerçek mutluluk yolu olduğunu öğretmiştir.
Divan-ı Kebir: Yedi ciltten meydana gelen bu eserdeki gazellerde sevgi ve aşk konulan işlenmiştir.
Fihi Mafih: Mevlana’nın rubai tarzında söylediği şiirlerini topladığı eseridir.
Mektubat (Mektuplar): Selçuklu devlet adamlarına ve yakınlarına yazdığı mektupların
derlenmesinden oluşmuştur.
Hacı Bektaş Veli: 13. yüzyılda Horasan’dan Anadolu’ya gelen bir Türk mutasavvıfıdır (1209-1271).
Hacı Bektaş Veli, kurduğu Bektaşîlik tarikatıyla, hoşgörü ve insan sevgisini yaymaya çalışmıştır.
Bektaşilik Osmanlı ordusunda yeniçeri ocağının resmi tarikatı olmuştur.
Bektaşîliğin temel kitabı olan Makalat; Hacı Bektaş Veli’nin Arapça kaleme aldığı eseridir. Bektaşilik tarikatı Anadolu’nun Türkleşmesinde büyük bir rol oynamıştır.
Yunus Emre: XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu’da oluşan milli tasavvuf edebiyatının en büyük
şairidir. Yunus, tasavvuf aşkıyla Türkçenin şaheserlerini meydana getirdi. Bütün insanlığa hitap eden ve çağını aşan Yunus Emre, çok sade ve anlaşılır bir dille şiirler söyledi. Şiirlerini, Divan ve
Risaletü’n-Nushiye adlı eserlerinde topladı.
Hoca Dehhani: Bu dönemin ilk divan şairidir. En önemli eseri, Selçuklu sultanı III.Alaaddin
Keykubad’ın emriyle kaleme aldığı Farsça yazdığı Selçuklu Şehnamesi’dir.
Nesimi: Türkçe ve Farsça iki divanı vardır. 14. yüzyılda yaşamış, hem divan hem de tasavvuf edebiyatında iz bırakmıştır.İnsanın oluşumu, kainatın yaradılışını ruha değil, maddeye bağlayan bir
anlayışa sahiptir. Özellikle Alevi-Bektaşi toplulukları arasında günümüze değin yaşatıl mıştır.
Germiyanlı Ahmedi: Divan edebiyatının en güzel örneklerini vermiştir. En önemli eserleri Türkçe
yazdığı Divan ve İskendername’dir.
Caca Bey: Anadolu Selçuklu Devletinin zayıfladığı zamanlarda Kırşehir’i yönetmiş ve kendi adıyla
anılan ünlü bir medrese yaptırmış , Matematik ve Astronomi alanında çalışmaları vardır
Ahmet Gülşehri : Ahilik geleneğinden gelmektedir, İranlı şair Feridüttin Attarın Mantık-ül Tayr eserini
türkçeye çevirmiştir
Aşık Paşa : Eserlerini Türkçe Yazmıştır, Garipnamme en önemli eseridir
3-) Osmanlı Devleti Döneminde Bilim, Edebiyat, Sanat, Din, Tarih İnsanları ve Eserleri
Molla Fenari (15. yy): Mantık alanında önemli çalışmalar yapmıştır. Eserleri Osmanlı’nın son
dönemlerine kadar okutuldu. Maddet’ül Hayat adlı eseri vardır, Osmanlıda ilk şeyhülislamdır
Emir Sultan (1368-1430): Osmanlıların Kuruluş Devri’nde Bursa’da yaşamış, Yıldırım Bayezid Han’ın
damadı olan bilim adamıdır.
Kadızade-i Rumi (14. ve 15. yy): Matematik, Astronomi alanlarında yetişmiştir, Ulığ Bey
rasathanesinde öğrenim görmüştür. Muhtasar-ı Fi’l Hisab adlı eseri vardır.
Ali Kuşçu (15. yy): Matematik, Astronomi alanında yetişmiştir. Osmanlı’da Matematiğin kurucusu
olarak bilinir. Fatih Dönemi’nde İstanbul’a Semerkant’tan getirilmiştir.
Sinan Paşa: Matematik alanında yetişmiştir. Tazarruname ve Nasihatname adlı eserleri vardır.
Piri Reis (15. ve 16. yy): Coğrafya alanında ileri gitmiştir. İlk kez dünya haritasını çizmiştir. “Kitab-ı
Bahriye (Denizcilik Kitabı)” adlı eseri vardır. 2013 yılı UNESCO tarafından Piri ReiSi Anma >7// olarak
kabul
Seydi Ali Reis (16. yy): Deniz Coğrafyası alanında çalışmalarda bulunmuştur. “Miratü’l Memalik
(Memleketlerin Aynası)” adlı eserivardır. Bu eserde Hindistan ile Osmanlı ülkesi arasında yaptığı
yolculuğu anlatır.
Molla Lütfü: Matematikçidir. Taz’if’ül Mezbah adlı eseri vardır.
Takiyüddin Mehmet (16. yy): Astronomi alanında çalışmalarda bulunmuştur. Osmanlı’da ilk
rasathaneyi kurmuştur (İstanbul’da).
Matrakçı Nasuh (16. yy): Coğrafya, Minyatür, Matematik, Tarih alanlarında yetişmiştir. Cemal’ül-
Küttab ve Kemal’ül-Hisab adlı eserleri vardır. Hünername önemli minyatür eseridir
Katip Çelebi (17. yy): Tarih, Coğrafya, Denizcilik, Maliye ve Hukuk alanlarında çalışmalar yapmıştır.
Eserlerinin ismi; Cihannüma (Dünya coğrafyası), Keşfü’zü-nun (Bibliyografya),Fezleke-i Osmani ve
Mizanü’l Hak’tır.
Hezarfen Hüseyin Çelebi (17. yy): Batı ile ilişki kuran ilk bilim adamıdır. Osmanlı Teşkilat Tarihi en
önemli eseridir.
Hezarfen Ahmet Çelebi (18. yy): Kanat takıp uçan ilk insandır.
Lagari Hasan Çelebi: İlk roket örneğini icat ederek uçmayı başarmıştır.
Evliya Çelebi (17. yy): Seyahatname en önemli eseridir. Bu eser yazıldığı dönemin Türk kültür tarihi
hakkında bilgi veren önemli bir yapıttır.
Ahmet Cevdet Paşa (19. yy): Eserleri, Tarih-i Cevdet (Tarih Kitabı), Tezakir, Kısas-ı Enbiya (Nebiler Tarihi), Mecelle (Hukuk)’dir (Mecelle’yi hazırlayan 16 kişilik hukukçu heyetine başkanlık yapmıştır),
Devletin resmi tarihçisidir
Zembilli Ali Efendi: Din ve Hukuk âlimidir. El Mutahharat adlı eseri vardır.
ibn-i Kemal: Din ve hukuk âlimidir. Tevarih-i Ali Osman adlı eseri vardır.
Ebussuud Efendi: Din ve hukuk âlimidir. Duaname ve Kanunname adlı eserleri vardır.
Akşemseddin: Fatih’in hocasıdır. Daha çok Tıp alanında kendini yetiştirmiştir. Ayn’ül Ayan adlı eseri
vardır.
Sabuncuoğlu Şerafettin: Tıp alanında ilerlemiştir. Kitâbü’l-Cerrahiyyeti’l-İlhaniyye adlı eseri vardır, yılan zehirine karşı ilaç bulmuş önemli bir cerrah tır
İbrahim Müteferrika (18. yy): İlk özel matbaayı kurmuştur.
Şinasi (19. yy): İlk oyun yazarıdır. (Şair Evlenmesi), Avrupa’yı örnek alan ilk şairdir.
Altunizade : Üroloji alanında başarılı çalışmalar yapmış ünlü bilim adamıdır
Neşri : Osmanlı devletinde kuruluş dönemine ait bilgiler veren ünlü tarihçidir , cihannüma önemli
eseridir
Naima: 18.yy da çalışmalar yapmıştır, Naima tarihi önemli eseridir
Önemli Hattatlar : Şeyh Hamdullah, Ahmet Akşemseddin , Hafız Osman, Mustafa Rakım
Önemli Minyatür Sanatçıları : Matrakçı Nasuh, Nigari,Nakkaş Osman , Levni (Lale devri)
Sinan Bey: Fatih tarafından ilk kez yurt dışına resim öğrenimi için gönderilen kişidir
Şeker Ahmet Paşa : Osmanlıda ilk resim sergisini açmıştır, Avrupaya eğitim için gönderilmiştir
Osman Hamdi Bey : Arkeoloji müzesi ve Sanayi Nefise mektebinin kurucusudur , Silah tacirleri ve Kaplumbağa terbiyecisi ünlü eserleridir
Buhurizade Mustafa Itri : 17. yüzyıl büyük Türk bestekârıdır,UNESCO 2012 yılını şair Nâbi ve bestekar Itrî anma yılı ilan edilmiş , 100 TL üzerinde fotoğrafı vardır
Dede Efendi : Ünlü Türk besteci.
Divan Edebiyatı : Ahmedi,Fuzuli,Baki,Nedim(Lale devri ünlü şairi)
Halk Edebiyatı : Pir Sultan Abdal,Öksüz Dede,Karacaoğlan,Dadaloğlu
Tekke (Tasavvuf) : Hacı Bayram, Şeyh Galip, Kaygusuz Abdal
4-) Türkiye Cumhuriyeti Edebiyat İlkleri
Edebiyatımızda noktalama işaretini, ilk kez Şinasi “Şair Evlenmesi” nde kullanmıştır.
Edebiyatımızda ilk çeviri roman, Kamil Paşa’nın yaptığı Telemak’tır.
Edebiyatımızda ilk roman, Taaşşuk-u Talat-ı Fitnat’tır.
Edebiyatımızda ilk köy romanı, Nabizade Nazım’ın “Karabibik” adlı eseridir.
Edebiyatımızdaki ilk realist romancı Recaizade Mahmut Ekrem’dir.
Edebiyatımızdaki ilk realist roman Araba Sevdası’dır yazarı Recaizade Mahmut Ekrem’dir.
Edebiyatımızda ilk edebi roman, Namık Kemal’in “İntibah” adlı eseridir.
Edebiyatımızda ilk psikolojik roman, Eylül’dür (Mehmet Rauf) Edebiyatımızda ilk tarihi roman, Namık Kemal’in “Cezmi” adlı eseridir.
Edebiyatımızda ilk kadın romancı Fatma Aliye’dir.
Edebiyatımızda ilk makaleyi Şinasi yazmıştır. (Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi)
İlk tiyatro Şinasi’nin Şair Evlenmesi’dir. Edebiyatımızdaki ilk pastoral şiir A.Hamit Tarhan’ın Sahra adlı şiiridir.
Edebiyatımızdaki ilk psikolojik roman denemesi Nabizade Nazım’ın Zehra adlı eseridir.
Edebiyatımızda çoçuklar üzerine yazılmış ilk eserler Nabi’nin Hayriye’si ve Sümbülzade Vehbi’nin
Lütfiye’sidir.
SONRAKİ SAYFAYA GEÇİNİZ
[wp_ad_camp_3]
İlk yorum yapan olun