ÜNİTELER KONULARI
- Sözcükte Anlam
- Sözcükte Anlam
Temel Anlam, Yan Anlam, Mecaz Anlam, Terim Anlamı, Deyim Anlamı,
Atasözleri, İkilemeler - Anlam Özelliklerine Göre Sözcükler
Somut ve Soyut Anlamlı Sözcükler, Eş ve Yakın Anlamlı Sözcükler,
Karşıt Anlamlı Sözcükler, Sesteş Sözcükler, Özel ve Genel Anlamlı
Sözcükler, Nicel ve Nitel Anlamlı Sözcükler, Anlam Daralması, Anlam
Genişlemesi, Başka Anlama Geçiş, Deyim Aktarmaları, Ad Aktarmaları,
Argo - Cümlede Anlam
- Yargılarına Göre Cümleler
- Anlatımlarına Göre Cümleler
- Anlamlarına Göre Cümleler
- İçeriklerine Göre Cümleler
- Anlam İlişkilerine Göre Cümleler
- Paragrafta Anlam
- Paragrafta Anlam
Paragrafın Yapısı, Bağlayıcı Öğeler, Paragrafta Konu, Ana Düşünce,
Yardımcı Düşünce, Paragrafta Tema, Paragrafta Başlık, Konularına Göre
Paragraflar, Anlatımın Temel Nitelikleri - Anlatım Biçimleri
Açıklayıcı Anlatım, Tartışmacı Anlatım, Betimleyici Anlatım, Öyküleyici
Anlatım, Düşünceyi Geliştirme Yolları, Tanımlama, Örnekleme,
Karşılaştırma, Benzetme, Tanık Gösterme, İlişki Kurma - Ses – Biçim – Noktalama – Yazım Konuları
- Ses Bilgisi
- Biçim Bilgisi
- Noktalama İşaretleri
- Yazım Kuralları
- Sözcük Türleri
- Eylemlerde Kip ve Kişi
- Eylemlerde Çatı ve Eylemsi
- Adlar
- Zamirler
- Sıfatlar
- Zarflar
- Edat – Bağlaç – Ünlem
- Cümle Bilgisi
- Cümlenin Öğeleri
Cümlenin Tanımı, Yüklem, Özne, Nesne, Dolaylı Tümleç, Zarf Tümleci,
Edat Tümleci, Öğe Çözümlemesi - Cümle Türleri
Kuruluşlarına Göre Cümleler, Yüklemine Göre Cümleler, Yapılarına Göre
Cümleler, Anlamlarına Göre Cümleler - Anlatım Bozuklukları
- Anlatımla İlgili Anlatım Bozuklukları
Gereksiz Sözcük ve Ek Kullanımı, Yanlış Anlamda Kullanılan Sözcükler,
Yanlış Yerde Kullanılan Sözcükler, Anlamca Çelişen Sözcükler,
Mantıksal Tutarsızlık, Deyim ve Atasözü Yanlışlıkları, Karşılaştırma
Yanlışlıkları - Dilbilgisi Kurallarıyla İlgili Anlatım Bozuklukları
Yüklem Yanlışları, Özne Yanlışları, Nesne Yanlışları, Tümleç Yanlışları,
Tamlama Yanlışları, Yapıları Yanlış Olan Sözcükler, Yanlış Ek Kullanımı,
Noktalama Yanlışları
Sözcükte Anlam
icindekiler:
Sözcükte Anlam
Anlam Özelliklerine Göre Sözcükler
Sözcükte Anlam
Sözcük Nedir?
Sözcük : Bir kavram birimidir. Bir varlığın, bir nesnenin ya da bir durumun zihinde
canlanabilmesi için onu karşılayan bir gösterimdir.
Sözcüklerin Anlam Açılımları
Temel Anlam : İlk Anlam (Temel Anlam)
Bir sözcük söylendiğinde aklımıza ilk gelen, kavrayışımızda ilk uyandırdığı anlamdır. Kısacası,
bir sözcüğün biçimlenmesinde, kuruluşunda esas olan anlamdır. Örnek :
Boğazımda bir yanma var. (Temel Anlam)
Şişenin boğazı kırılmış.
Çanakkale Boğazı‟nda müthiş bir tipiye yakalandık.
Babam yedi boğaza bakmaya çalışıyordu.
Ali, boğazına düşkün bir çocuktur.
Bir sözcüğe temel anlamının dışında yeni yeni anlamlar yükledikçe anlamının da derece derece
soyutlaştığı görülür. Örnek :
Törende, Kurdeleyi köyün muhtarı kesti. (Somut temel anlam)
Patates doğrarken parmağını kesti (Somut yan anlam)
Oyun kağıdını ortadan kesti. (Somut yan anlam)
Onunla olan bütün ilişkisini kesti. (Soyut mecaz anlam)
Bir sözcük tek başına kullanıldığında temel anlamını korur. Ancak cümle içinde temel
anlamından uzaklaşabilir. Örnek :
“Kaçmak” sözcüğünün temel anlamı “bir yerden gizlice ve çabucak uzaklaşmak”tır.
“Ben çalışmaktan hiçbir zaman kaçmam.” cümlesinde temel anlamından uzaklaşmıştır.
Sözcüklerin Temel Anlamlarıyla İlgili Dikkat Edilecek Noktalar :
Temel anlamı somut olan sözcükler, öncelikle somut ve mecaz anlamlar kazanır. Örnek :
“ateş” sözcüğü, temel anlamıyla düşünüldüğünde “bir nesnenin etrafa ısı ve ışık yayarak
yanması” biçiminde açıklanabilir, temel anlamı somuttur.
Gençler, kumsalda büyük bir ateş yakmışlardı. (Temel anlam)
Hastanın ateşi sabaha kadar düşmüştü. (Somut yan anlam)
Şu yağan kar bile yüreğimdeki ateşi söndüremez. (Soyut mecaz anlam)
www.sorubak.com
Yan Anlam :
Sözcüklerin ilk konuluş anlamına bağlı olarak zaman içinde kazandıkları yeni anlamlardır. Bu
anlama, kullanılış anlamı ya da yan anlam adı verilir. Örnek :
Çocuk kapıyı sessizce açtı. (açmak : Bir şeyi kapalı durumdan kurtarmak.)
Gömleğinin düğmelerini yarıya kadar açtı. (açmak : Sarılmış, katlanmış, örtülmüş, buruşmuş
veya iliklenmiş olan şeyleri bu durumdan kurtarmak.)
Okulun karşısına bir büfe daha açtı.(açmak : Bir kuruluş, bir işyerini işler duruma getirmek.)
Annem çok güzel baklava açar. (açmak : Kalın bir nesneyi yayarak ince duruma getirmek.)
Komşumuz tıkanan lavaboyu açtı. (açmak : Tıkalı bir şeyi, bu durumdan kurtarmak.)
Sözcüklerin Yan Anlamlarıyla İlgili Dikkat Edilecek Noktalar :
Her sözcüğün genel olarak tek temel anlamı varken, birden çok yan anlamı olabilir.
Bir sözcük, temel ya da yan anlamı verecek biçimde kullanıldığında gerçek anlamıyla
kullanılmış olur. O halde gerçek anlam, hem temel hem de yan anlamı kapsayan genel bir
addır.
Yan anlamların bir bölümü mecazsız, somut anlam taşırken (ölü yan anlam) bir bölümü de
mecazlı, soyut anlam taşır.
Mecaz Anlam :
Sözcüklerin cümle, dize veya deyim içine girdiklerinde, gerçek anlamlarından tamamen
sıyrılarak başka bir sözcük ya da kavram yerine kullanılmasıyla kazandığı anlama mecaz
(değişmece) anlam denir. Mecaz anlam, Sözcüğün sürekli olmayan, kullanım içinde geçici
olarak üstlendiği anlamdır. Örnek :
Müşteriden para sızdırmak için elinden geleni yapardı.
Satıcının o ince ve tiz sesi kulaklarımızda patlıyordu.
Bugünlerde havasından yanına varılmıyor.
Bu hayırsız evlat için insan kendisini ateşe atar mı?
Mecaz Türleri
Benzetme (Teşbih) :
Aralarında benzerlik bulunan iki varlıktan (kavramdan) niteliği zayıf olanın, niteliği
üstün, belirgin olana benzetilmesidir.
Benzetme, Sözü daha etkili ve gözle görünür kılmak amacıyla kullanılan bir mecaz
türüdür. Benzetmenin dört öğesi vardır :
1- Benzeyen (niteliği zayıf olan)
2- Benzetilen (niteliği, üstün, belirgin olan)
3- Benzetme yönü (benzerlik ilgisi gösteren)
4- Benzetme edatı (gibi, kadar, sanki, misali)
Örnek :
Kızın deniz gibi masmavi gözleri vardı.
Benzetilen Benzetme Benzetme Benzeyen
Edatı Yönü
Benzetmeyle İlgili Uyarılar :
Benzetmenin oluşabilmesi için benzeyen ve kendisine benzetilenin kullanılması
şarttır.
Bunlar, benzetmenin temel öğeleridir.
Dört öğesinin dördünün de kullanıldığı benzetmelere ayrıntılı benzetme,
benzetme edatının olmadığı benzetmelere kısaltılmış benzetme,
yalnızca temel öğelerin kullanıldığı benzetmelere teşbih-i beliğ denir.
Örnek :
Sular öyle temiz ki annemin yüzü gibi. (Ayrıntılı Benzetme)
Benzeyen Benzetme Benzetilen Benzetme
Yönü Edatı
Adam cesurlukta aslandı. (Pekiştirilmiş Benzetme)
Benzeyen Benzetme Benzetilen
Yönü
Bin Atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik. (Kısaltılmış benzetme)
Benzetilen Benzetme Benzeyen
Edatı
Gider oldum kömür gözlüm elveda. (Teşbih-i beliğ)
Benzetilen Benzeyen
Eğretileme (İstiare) :
İstiare : Arapça bir sözcük olup “bir şeyi iğreti, ödünç alma” anlamındadır. Ya
benzeyenle ya da benzetilenle yapılan benzetmedir. Örnek :
Aslan gibi güçlü bir adamdı. (benzetme)
Soruyu doğru yanıtlayınca “Aslan be!” dedi. (eğretileme)
www.sorubak.com
Eğretileme üç çeşittir.
Açık Eğretileme : Yalnızca kendisine benzetilenin kullanılmasıyla yapılan
eğretilemedir. Örnek :
Havada bir dost eli okşuyor tenimizi. Benzeyen:Rüzgar(yok) Benzetilen:Bir dost
eli
Kurban olam kurban olam
Beşikte yatan kuzuya Benzeyen : Bebek, çocuk (yok) Benzetilen : Kuzu
Kapalı Eğretileme : Yalnızca benzeyen ile yapılan, benzetilenin de bir özelliğinin
belirtildiği (genel olarak benzetme yönü) eğretilemedir. Örnek :
Oğlu büyüyünce yuvadan uçup gitti.
Benzeyen : Oğul Benzetilen : Kuş (yok) Benzetme yönü : Uçup gitmek
Ay zeytin ağaçlarının arasından yere damlıyordu.
Benzeyen : ay Benzetilen : su (yok) Benzetme yönü : yere damlaması
Yaygın (Temsili) Eğretileme : Benzetmenin temel öğeleriyle birlikte, birden çok
benzetme yönünün bulunduğu eğretilemedir. Yaygın eğretilemede bir “gizleme”
vardır. Açıkça söylenmeyen ya da söylenmek istenmeyen sözler, benzetme yoluyla
ve sözlük anlamına gizlenerek söylenir, şairler bunu çoğu kez güzel ve etkili bir
anlatım için kullanırlar. Örnek :
Artık demir almak günü gelmişse zamandan
Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan
Eğretileme Yolları
İnsana özgü kavramların, doğaya (dış dünyadaki varlıklara) aktarılmasıyla;
Örnek :
İnsan Derinden derine ırmaklar ağlar. Kapalı Eğretileme
Benzetilen Benzeyen
Doğaya özgü kavramların insana aktarılmasıyla;
Örnek :
Askerin ölümü Bir hilal uğruna ya Rab ne güneşler batıyor. Açık Eğretileme
Benzeyen Benzetilen
Doğadaki bir varlığa ait özelliğin, bir başka varlığa aktarılmasıyla;
Örnek :
Bulut Yüce dağ başında bir top pamuk var. Kapalı Eğretileme
Benzeyen Benzetilen
Bir duyuya ait bir kavramın bir başka duyuya aktarılmasıyla;
Örnek :
Sıcak bakışlarıyla ısıtırdı içimizi. Kapalı Eğretileme
www.sorubak.com
Ad Aktarması : (Mürsel Mecaz)
Bir sözü benzetme amacı gütmeden bir başka söz yerine kullanmaktır.
Sözcüklerin yeni anlamlar yüklenmesinde bir etken de ad aktarmasıdır. Örnek :
“Sinema” için “beyaz perde”
“seçime katılmak” yerine “sandık başına gitmek”
Ad aktarması şu ilişkiler çerçevesinde kurulabilir :
Sanatçı verilir, yapıtı anlatılır. Örnek :
Yaşar Kemal‟i lise yıllarımda okudum. (Yaşar Kemal‟in romanlarını)
İçteki varlık verilir, dışındaki anlatılır ya da dıştaki varlık verilir içindeki
anlatılır. Örnek : Haberi duyunca bütün ev ayağa kalktı. (Evin içindeki insanlar)
Ayağını çıkarmadan içeri girme. (Ayakkabını)
Parça verilir, bütün anlatılır ya da bütün verilir, parça anlatılır. Örnek :
Bu acılı haberi ona hangi dil söyleyebilir? (İnsan)
Gemi Mersin‟e yanaştı. (Mersin Limanı)
Bir yer adı verilir, o yerde yaşayan insanlar anlatılır. Örnek :
Bütün köy meydanda toplandı. (köy halkı)
Erzurum, Mustafa Kemal‟e kucak açtı. (Erzurum Halkı)
Bir yön adı verilir, o yöndeki bölgeler ya da ülkeler anlatılmak istenir. Örnek :
Batı bu duruma müdahale etmedi. (Batı ülkeleri)
Bir eşya adı verilir, onu kullananlar anlatılmak istenir. Örnek :
Koştu, yokuş aşağı bir şapka. (İnsan)
Soyut bir ad verilip, somut bir varlık anlatılır. Örnek :
Bu sonucu Türk gençliğine armağan ediyorum. (Genç insanlar)
Gurbet çeken gönüller kuşatmıştı ocağı. (insanlar)
Sonuç verilir, bunun nedeni kastedilir. Örnek :
Gökten sicim gibi bereket yağıyor. (bereket, sonuçtur, nedeni yağmur
anlatılmıştır)
Kinaye (Dolaylı Söz Söyleme) : Sözcüklerin çok anlamlı olarak kullanılmasında
kinayenin de büyük bir önemi vardır. Kinaye bir sözün hem gerçek hem de mecaz
anlamını düşündürecek bir biçimde kullanılmasıdır. Kinayede gerçek anlam verilir,
mecaz anlam kastedilir. Örnek :
Bu çocuğun elinden tutsan ne kaybedersin?
Bulmadım dünyada gönüle mekan
Nerde gül bitse etrafı diken
Şu karşıma göğüs geren
Taş bağırlı dağlar mısın?
Tariz (Taşlama) : Bir kimseyi iğnelemek, onunla alay etmek amacıyla bir sözü
gerçek anlamının tam karşıtı bir anlamda kullanmaktır. Örnek :
Randevuna sadıkmışsın, beklemekten kök saldık.
O kadar çok konuştu ki söylediklerinden hiçbir şey anlamadık.
Biraz daha hızlı yürürsen karıncalar bile bizi geçecek.
Teşhis – İntak (Kişileştirme – Konuşturma) :
İnsana özgü nitelikleri insan dışındaki varlıklara aktarmaya kişileştirme denirken,
bu varlıkların insan gibi konuşturulmasına da konuşturma denir. Örnek :
Güneş ışığında yağmurunu döken bulutlar sanki gülüyordu. (Teşhis)
Ufukta günün boynu büküldü. (Teşhis)
Dal, bir gün dedi ki tomurcuğuna :
Tenimde bir yara işler gibisin. (İntak)
Abartma (Mübalağa) :
Bir durumu olduğundan çok ya da az göstermektir. Örnek :
Bütün gün çalışmaktan iğne ipliğe döndü.
Alem sele gitti gözüm yaşından
Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?
Gömelim gel seni tarihe desem sığmazsın.
Sözcüklerin Terim Anlamı : Bilim, Sanat, Meslek ve bir spor dalıyla ilgili kesin anlamı olan
özel bir kavramı gösteren gerçek anlamlı sözcüklere terim denir. Örnek :
Bu sınıfa yirmi sıra yerleştirelim
Toplumsal sınıflar arasındaki çelişkileri inceliyor.
Bu çiçeğin kökü tamamen kurumuş.
Sözcük köklerini ve gövdelerini tanıyalım.
İkilemeler : Anlamı ve anlatımı güçlendirip pekiştirmek amacıyla aynı ya da sesleri birbirine
benzeyen sözcüklerin art arda yinelenmesiyle oluşan söz gruplarına ikileme denir.
İkilemelerin anlamsal özellikleri şöyle sıralanabilir:
Anlamı güçlendirip pekiştirmek, anlamı abartmak. Örnek :
Güzel mi güzel kız
Demet demet çiçek
Çuval çuval fındık
Çıtır çıtır simit
Ağlaya sızlaya bir hal olmak
Güle güle ölmek
Varını yoğunu ortaya çıkartmak
“Şöyle böyle, yaklaşık olma” anlamı vermek. Örnek :
İyi kötü (bilmek)
Aşağı yukarı (anlamak)
Hemen hemen (bitirmek)
İkilemelerin Kuruluş (Yapılış) Özellikleri :
Aynı sözcüğün tekrarıyla oluşan ikilemeler. Örnek :
İri iri – Koca koca – Yavaş yavaş – Uslu uslu
Yakın anlamlı sözcüklerin tekrarıyla oluşanlar. Örnek :
Börek çörek – Derli toplu – Sorgu sual – Doğru dürüst – Sağ salim
Biri anlamlı diğeri anlamsız sözcüklerin bir araya gelmesinden oluşanlar. Örnek :
Çalı çırpı – Konu komşu – Yırtık pırtık – Eğri büğrü
Her ikisi de anlamsız sözcüklerin yan yana gelmesiyle oluşanlar. Örnek :
Ivır zıvır – Abur cubur – Eciş bücüş – Dangıl dungul
Karşıt anlamlı sözcüklerden oluşanlar. Örnek :
İyi kötü – Er geç – Düşe kalka – İleri geri
Yansıma sözcüklerin tekrarlanmasıyla oluşanlar. Örnek :
Vızır vızır – Şırıl şırıl – Tıkır tıkır – Horul horul
UYARI
İkilemeler daima ayrı yazılır ve ikilemelerin arasına virgül işareti KONULMAZ.
Deyim Anlamı :
Belli bir durumu, belli bir kavramı göstermek için kullanılan öz anlamından az çok ayrı bir
anlam taşıyan, kalıplaşmış, halkın ortak dil ürünü olan sözlere deyim denir. Örnek :
İçine ateş düşmek
Pabucu dama atılmak
Yüreği ağzına gelmek
İki gözü iki çeşme
Deyimlerin Özellikleri
Deyimler, kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez ve bir sözcüğün yerine
eş anlamlısı getirilemez. Örnek :
Sözgelimi “Ayıkla pirincin taşını” yerine “Seç pirincin taşını” denmez ya da “Pirincin taşını
ayıkla” gibi deyimi oluşturan sözcüklerin yerleri değiştirilemez.
Deyimler, değişik kip ve kişi ekleriyle çekime girebilirler. Örnek :
Kendini naza çek(mek)
Kendini naza çek(iyor)
Kendimi naza çek(tim)
Kendilerini naza çek(erler)
Deyimi oluşturan sözcüklerin arasına başka söz grupları girebilir. Bu tip kullanımlarda
deyim gözden kaçırılmamalıdır. Örnek :
Gözü vitrinde duran kırmızı elbiseye takıldı.
Deyimler genel kural bildirmez, yol gösterip öğüt vermez. Yalnızca bir durumu en kısa
yoldan ve en etkili bir biçimde anlatmaya yarar. Deyim, bu yönüyle atasözünden ayrılır.
Örnek :
İşleyen demir ışıldar.
Akacak kan damarda durmaz Atasözüdür, kural bildirir.
Mum dibine ışık vermez.
Armut piş, ağzıma düş.
Ne kokar, ne bulaşır. Deyimdir, kural bildirmez.
Atı alan Üsküdar‟ı geçti.
Deyimler Anlamları ve Kuruluşları (Biçimleri) yönünden iki gurupta incelenir.
Anlamlarına Göre Deyimler
Gerçek Anlamlı Deyimler
Bazı deyimlerde sözcükler gerçek anlamlıdır. Deyimin iletmek istediği durumu, deyimi
oluşturan sözcüklerin anlamlarıyla düşünürüz. Bu tür deyimlerde anlatım güzelliği
düşünülmez. Bunlar, Bir kavramı belirtir. Örnek :
Alan razı satan razı – Ne var ne yok? – Olur şey değil! – Nerde akşam orda sabah.
İsmi var cismi yok – Yükte hafif pahada ağır.
Mecaz Anlamlı Deyimler
Deyimlerde genel olarak deyimi oluşturan sözcüklerin çoğu ya da tümü gerçek anlamından
uzaklaşarak tamamen farklı bir durumu ya da kavramı anlatmak üzere kullanılır. Dilimizde
deyimler genel olarak mecaz anlam taşır.
Mecaz anlamlı deyimler iki şekilde karşımıza çıkabilir.- İliştirme Anlamlı Deyimler: Deyimi oluşturan sözcüklerden bir ya da ikisiyle, deyimin
ilettiği durum arasında dolaylı bir bağlantı vardır. Böyle deyimlere “iliştirme anlamlı”
deyimler denir. Örnek :
Diline dolamak (sürekli aynı şeyi söylemekle, dil arasında bir bağlantı var.)
Kulak misafiri olmak (dinlemek)
Göz gezdirmek (bakmak)
Ayaklarına kara sular inmek (yürümekten yorulmak) - Yummaca Anlamlı Deyimler: Deyimi oluşturan sözcüklerin anlamları ile deyimin iletmek
istediği durum arasında hiçbir anlam bağlantısı olmayabilir. Bu tip deyimlere “yummaca
anlamlı” deyim denir. Örnek :
Baş göz etmek (evlendirmek)
Burnu sürtülmek (taşkın davranışların cezasını çekip ılımlı olmak)
Can damarına basmak (bir şeyin en önemli noktası üzerinde durmak)
Burnunun direği sızlamak (çok üzülüp acımak)
Çamur atmak (Bir kimseyi lekelemeye çalışmak)
Yaş tahtaya basmak (tedbirsizlik edip sonu tehlikeli işe girişmek)
Yapılarına (Biçimlenişlerine Göre) Deyimler
Deyimler kalıplaşmıştır. Belli bir söyleyiş biçimi kazanmışlardır. Bir deyimin söylenişi her
yerde aynıdır. Hem biçimce hem anlamca son söyleyiş biçimini almışlardır.
Kimi deyimler yargı (cümle) biçiminde ya da ikili yargılı olarak kurulmuştur. Örnek :
Atı alan Üsküdar‟ı geçti.
Hamama gider kurnaya, düğüne gider zurnaya aşık olur.
Hem suçlu hem güçlü
Geçti Bor‟un pazarı, sür eşeğini Niğde‟ye
Kimi deyimler öykücük ya da konuşma biçimindedir. Örnek :
Deveye, “Boynun eğri” demişler, “Nerem doğru ki!” demiş.
Tencere dibin kara
Seninki benden kara
Deyimler genel olarak mastar biçimindedir. Örnek :
Gönül koymak – İçi burkulmak – Kapı dışarı etmek – Muradına ermek – Ödü patlamak
Öküzün altında buzağı aramak
Bazı deyimler, sözcük öbeği (tamlama) biçiminde kalıplaşmıştır. Örnek :
Kara çalı – Püsküllü bela – Para canlısı – Para babası – Elinin körü – Ömür törpüsü
Deyimler, genel olarak birden çok sözcüğün kalıplaşmasından oluşur. Ancak tek
sözcükten oluşan deyimler de vardır. Örnek :
Akşamcı – gedikli – kılkuyruk – kaşarlanmış
Kimi deyimler ise ikileme biçiminde kurulurlar. Örnek :
Abur cubur – Açık saçık – Ağır aksak – Ak pak – Apar topar – Az çok – Bata çıka
Atasözleri : Uzun deneyimler ve gözlemler sonucu oluşmuş, yol gösterici, genel kural
biçiminde kalıplaşan, toplumca benimsenen ve anonim bir nitelik taşıyan özlü sözlerdir.
Atasözlerinin Biçim Özellikleri :
Deyimler gibi atasözleri de kalıplaşmıştır. Sözcüklerin yerleri değiştirilmez ve bir
sözcüğün yerine eş anlamlısı getirilemez. Örnek :
Ak akçe kara gün içindir. – Kız beşikte, çeyiz sandıkta.
Atasözleri kısa ve özlüdür, az sözle geniş bir düşünce ifade edilir. Örnek :
Aç ayı oynamaz. – Su yatağını bulur. – Baş kes, yaş kesme. – Boğaz kırk boğumdur.
Çivi çiviyi söker.
Atasözleri genel olarak bir yargı (cümle) biçiminde kurulmuştur. Örnek :
İt ürür kervan yürür. – İyilik eden, iyilik bulur. – Ölmüş eşek kurttan korkmaz.
Kardeş kardeşi bıçaklamış, dönmüş yine kucaklamış. – Kavgada yumruk sayılmaz.
Atasözleri genel olarak geniş zaman kipinin üçüncü tekil kişisiyle ya da emir kipinin ikinci
tekil kişisiyle çekimlenmiştir. Örnek :
Önce düşün, sonra söyle. (II. tekil kişi emir kipi)
Pilav yiyen kaşığını yanında taşır. (Geniş zaman kipi, III. tekil kişi)
Atasözlerinde genel olarak uyaklı ve uyumlu sesler ve sözcükler vardır. Örnek :
Pekmezi küpten, kadını kökten al. – Sabreden derviş, muradına ermiş.
Sen dede ben dede, bu atı kim tımar ede?
Atasözlerinin Anlam Özellikleri
Atasözlerinin bir bölümü gerçek anlamlıdır. Yani atasözünün iletmek istediği düşünceyi onu
oluşturan sözcüklerin anlamları düşündürür. Örnek :
Çok yaşayan bilmez, çok gezen bilir. – Allah bilir ama kul da sezer.
Al malın iyisini çekme tasasını. – Bugünün işini yarına bırakma. – At, yiğidin
yoldaşıdır.
Atasözlerinin bir bölümü mecaz anlamlıdır. Yani atasözlerinin iletmek istediği anlam,
sözcüklerin gerçek anlamlarından tamamen bağımsızdır. Örnek :
Mum, dibine ışık vermez. – Altın, eli bıçak kesmez. – Kaynayan kazan kapak tutmaz.
Göç dönüşü topal eşek öne geçer. – Etle tırnak arasına girilmez.
Eşeği dama çıkartan yine kendi indirir.
Bazı atasözleri ilettiği yargı yönünden karşıtlık ya da çelişki gösterir. Örnek :
İyilik eden iyilik bulur.
karşıtlık
İyiliğe iyilik olsaydı, koca öküze bıçak olmazdı.
İyi insan lafının üstüne gelir.
çelişki
İti an çomağı hazırla.
Atasözlerinde ahenk ve söz sanatları da vardır. Örnek :
Alet işler, el övünür. (mürsel-mecaz)
Güvenme varlığa, düşersin darlığa (tezat-karşıtlık)
Elin ağzı torba değil ki büzesin. (benzetme)
El eli yıkar, iki elde yüzü yıkar. (tekrir)
Dökme suyla değirmen dönmez. (kinaye)
Anlam Özelliklerine Göre Sözcükler
Somut ve Soyut Anlamlı Sözcükler :
Bir sözcük, duyu organlarından biri yoluyla algılanabilen bir varlığı gösterirse “somut
anlamlı”, duyu organları yoluyla algılanamayıp da zihinde var olan kavramları gösterirse
“soyut anlamlı” sözcük adını alır. Örnek :
Ağaç, taş, hava, ses, koku, çiçek. (somut anlam)
Mutluluk, Sevgi, korku, kin, dostluk, insanlık. (soyut anlam)
Somut ve Soyut Anlamla İlgili Uyarılar :
Bir sözcük temel anlamıyla somutken cümlede kazandığı anlamıyla soyut olabilir.
Bu yüzden sözcükler somutluk soyutluk yönünden değerlendirilirken cümle içinde
kazandığı anlama göre değerlendirilir. Örnek :
Sözgelimi “hava” sözcüğü dokunma duyusuyla ilgili somut bir anlam taşırken “Eski eşyalar
salona ayrı bir hava vermiş.” cümlesinde soyut bir anlam kazanacak şekilde kullanılmıştır.
Aktarma yoluyla somut anlamlı bir sözcük bir somut anlam daha kazanarak kullanılabilir.
Örnek :
Organ adı olan somut anlamlı “ayak” sözcüğü, “sıranın ayağı, masanın ayağı, köprünün
ayağı” gibi kullanımlarda yeni bir somut anlam kazanmıştır.
Soyut bir kavramın gözle görünür kılınması için somut anlamlı bir sözcükle anlatılması söz
konusu olabilir. Bu duruma somutlama denir. Örnek :
Bu sözlerin onu kırmış. (”Üzmek”,”kırmak” la somutlaştırılmıştır.)
Sanki bakışlarıyla bizi eziyordu. (”aşağılayıp, küçümsemek”,”ezmek” le
somutlaştırılmıştır.)
Kanunları çiğnemek suçtur.
(”ihlal edip, uymamak”, “çiğnemek” sözcüğüyle somutlaştırılmıştır.)
Deyimlerimizin bir bölümü somutlamaya örnektir. Örnek :
Öküz altında buzağı aramak (Akla uymayan bahanelerle suç ve suçlu bulma çabası)
Öp babanın elini (beklenmedik bir durum)
Örümcek kafalı (geri düşünceli, yenilikleri kabul etmeyen)
Soyut anlamlı bir sözcük cümle içinde bir soyut anlam daha kazanarak kullanılabilir. Örnek
:
Karnım henüz doymuş değil. (soyut-temel anlam)
Ömrü boyunca okudu, hala okumaya doydu diyemem. (Soyut-mecaz anlam)
Eş ve Yakın Anlamlı Sözcükler :
Eş Anlamlı Sözcükler (Anlamdaş Sözcükler)
Aynı varlığı, nesneyi ya da kavramı gösteren sözcüklerdir. Aslında hiçbir dilde birbirinin
tıpatıp aynısı olan eş anlamlı sözcük yoktur. Bu tür sözcüklerin ilk bakışta anlamlarının aynı
olduğu sanılır. Fakat çok ince bir anlam ayrılığı vardır. Bugün dilimizdeki “çevirmek,
döndürmek”, “yollamak, göndermek”, “bıkmak, usanmak” sözcükleri görünüşte eş anlamlı
sayılabilir. Fakat aslında bu sözler ayrı köklerden türemiş ve anlamca birbirine çok
yaklaşmış olan sözcüklerdir. Örnek : İri – büyük – kocaman / Bitmek – tükenmek / Cihan –
dünya – alem
Üzüntü – gam – keder / Diyar – ülke
Yakın Anlamlı Sözcükler
Anlamca aynı değil de birbirine benzer ve yakın olan sözcüklerdir. Dilimizde eş
anlamlılıktan çok yakın anlamlılık daha yaygın bir kullanıma sahiptir. Eş anlamlı sözcüklerde
anlam eşitliği varken (sesteş-eşsesli, uğraşmak-didinmek vb.) yakın anlamlı sözcüklerde
anlamca yakın olma özelliği vardır. Örnek: Sözünü onaylamadığım için bana darıldı.
Toplantıya çağrılmazsa bize gücenir.
UYARI
Sözcüklerin eş ya da yakın anlamlı olup olmadıkları cümle içindeki kullanımlarıyla belirlenir.
Örneğin, “ak-beyaz” ve “siyah-kara” sözcükleri tek başlarına kullanıldıklarında eş
anlamlıdırlar. Fakat “Ak akçe kara gün içindir.” gibi bir kullanımda “ak ve kara”
sözcüklerinin eş anlamlısı “beyaz ve siyah” değildir.
Karşıt (Zıt) Anlamlı Sözcükler :
Anlamları birbirine karşıt olan kavramları bildiren sözcüklerdir. Birbirine karşıt yargılar
verilirken karşıt anlamlı sözcüklerden yararlanılır. Bu açıklamadan şu anlam çıkar.
Karşıtlığın oluşabilmesi için, sözcüklerin uç noktalarda bulunma zorunluluğu vardır.
Sözgelimi “yaşam – ölüm” iki uç noktada bulunduğu için karşıt anlamlıyken “zayıf – dolgun”
yaklaşık karşılığı gösterir ve uzak anlamlı olarak kabul edilir. Örnek :
Gülmek – ağlamak / Dar – geniş / Er – geç / Alçak – yüksek / Sert – yumuşak
UYARI
Bir sözcüğün olumsuz kullanılmış şekli onun karşıt anlamını oluşturmaz.
Sözgelimi “oturmak” sözcüğünün karşıtı “oturmamak” değil “kalmak” tır.
Bir sözcüğün karşıt anlamlısını o sözcüğün cümle içinde kazandığı anlam belirler.
“zor – kolay”
Midesinden zoru var. (Bu cümlede “kolay” ın karşıtı değildir.)
Bu ders oldukça zormuş. (Bu cümlede “kolay”ın karşıtıdır.)
Karşıt anlamlılık ilişkisi “ad, sıfat, zarf ve eylem” türündeki sözcükler arasında olabilir.
Sesteş (Eş Sesli) Sözcükler :
Yazılışları ve okunuşları aynı olduğu halde, anlamları tamamen farklı olan sözcüklere
“sesteş” sözcükler denir. Örnek :
Yüzünde kan lekesi vardı. – Sen hala onun söylediklerine kan.
Ay‟a bu ay yeni bir uzay aracı gönderilecekmiş. – Yüzünü asma, öbür sınavda yüz alırsın.
Gül sen, gülün olayım. – Köyün ortasından geçen çay, çay bahçelerini suluyor.
Sesteş Sözcüklerle İlgili Uyarılar :
Sesteş, sözcüklerde kimi zaman yalnızca anlam ayrılığı, kimi zaman da hem anlam hem de
tür ayrılığı söz konusu olur. Örnek :
Saçındaki kır çektiği acıları gösteriyor. Hem anlam, hem de tür
Elindeki bardağı düşürüp kırdı. farklılığı söz konusudur.
Ayakkabısının bağı çözülmüş. Yalnızca anlam farklılığı
Bağa girdik, üzüm topladık. söz konusudur.
Eş seslilik çoğu kez çok anlamlılıkla karıştırılmaktadır. Oysa sesteşlikte, sözcüğün
kazandığı her farklı anlam temel anlam olup bu temel anlamlardan birine bağlı olarak
ortaya çıkan yan ya da mecaz anlamlar sesteşlik değil çok anlamlılık olarak adlandırılır.
Örnek : Gemideki tayfalardan biri kara göründü diye bağırdı.
Kara gecede bir tek yıldız bile yoktu.
Cümlelerinde geçen “kara” sözcükleri eş seslidir.
“Kara yazım gene değişmedi” cümlesinde “kara” sözcüğü bunların sesteşi
değil, renk “kara” ya bağlı olarak yapılmış bir çok anlamlılıktır.
Eş sesli sözcüklerle “ortak kökler” karıştırılmamalıdır. Çünkü ortak kökler arasında bir
anlam yakınlığı varken, sesteş sözcükler arasında hiçbir anlam yakınlığı yoktur. Örnek :
boya Renkli boya, Duvarı boyadı. Al bir ata binmişti.
eski Eski elbise, Araba eskidi. Ortak kök Bana da gömlek al. Sesteş
Barış Barış yapıldı, Yakında barışırlar. Kır at yarışmaya giremedi.
Şunu da çöpe at.
Sesteş bir sözcüğün iki farklı anlamını da düşündürecek biçimde kullanılmasıyla oluşan
sanata tevriye denir. Örnek :
Ak gerdana bir ben gerek. (Siyah nokta, I. Tekil kişi)
Ulusun, korkma nasıl böyle bir imanı boğar. (Yüce – büyük, bağırıp ulumak)
Sesteş sözcüklerin bir arada kullanılmasıyla oluşan sanata cinas denir. Örnek :
Geçtikçe bembeyaz giyinenler üçer beşer
Gördüm ki ahiret denilen yerdedir beşer.
Özel ve Genel Anlamlı Sözcükler :
Sözcüklerin özel ve genel anlamlığı karşıladıkları kavramların kapsamlılığıyla ilgilidir.
Anlamları sınırlı olan, kavramları tek tek ya da küçük parçalar halinde gösteren sözcükler
özel anlamlıyken, aralarındaki ortak özelliklere göre daha çok varlığı gösteren, aynı türden
kavramları topluca düşündüren sözcükler genel anlamlıdır.
UYARI
Genel anlamlı bir sözcük, cümle içinde genel anlamıyla da dar anlamıyla da kullanılabilir.
Çocuğun bilinçlenmesinde kitap önemlidir. (genel anlamlı)
Elinde kalın bir kitap vardı. (dar anlamlı)
Nicel ve Nitel Anlamlı Sözcükler :
Bir sözcük, herhangi bir şeyin, sayılabilen, ölçülebilen, artıp azalabilen durumunu
bildirirse nicelik anlamlı olur.
Sözgelimi “Elinde büyük bir paket vardı.” cümlesinde “büyük” sözcüğü paketin
ölçülebilen durumunu gösterdiği için nicel anlam taşır. Örnek :
Bu işten iyi para kazandı. (Paranın miktarını gösterir, nicel anlamlıdır.)
Evin geniş bir salonu vardı. (Salonun ölçülebilen özelliğini gösterir.)
Bahçede büyük bir kalabalık vardı. (Kalabalığın sayılabilen durumunu gösterir.)
Bir sözcük herhangi bir şeyin nasıl olduğunu, ne durumda bulunduğunu özelliğini
gösterirse nitel anlamlı olur. Örneğin :
“Kapıda kırmızı bir araba vardı.” cümlesinde ” kırmızı sözcüğü arabanın sayılabilen,
ölçülebilen durumunu değil de”nasıl olduğunu, rengini, özelliğini” gösterir, nitel anlam
taşır.
UYARI
Aynı sözcük farklı cümlelerde nicelik ya da nitelik gösterebilir. Bu değişme çok
anlamlılığın bir sonucudur.
Kapıyı küçük bir kız açtı. (nicel anlamlı)
Beni küçük düşürmekle ne kazandın? (nitel anlamlı)
Derin bir kuyudan su çekerdik. (nicel anlamlı)
Edebiyatımızın derin bir yazarıydı o. (nitel anlamlı)
Anlam Değişimlerine Göre Sözcükler
Anlam Daralması :
Sözcükler, anlamda daralma ya da genişleme yoluyla başka bir anlama geçerek yan
anlamlar kazanabilir.
Sözcüğün eskiden anlattığı şeyin ancak bir bölümünü, bir türünü anlatır duruma gelmesine
anlam daralması denir.
Sözgelimi “oğul” sözcüğü başlangıçta kız ve erkek anlamlarını içerirken sonradan yalnızca
erkek çocukları için kullanılarak anlam daralmasına uğramıştır.
“Erik” sözcüğü, şeftali, kayısı, zerdali anlamını içerirken, sonradan bir tür meyve için
kullanılarak anlam daralmasına uğramıştır.
Anlam Genişlemesi :
Bir varlığın bir türünü ya da tekini anlatan, kullanım alanları dar olan şeyleri gösteren
sözcüklerin zamanla o varlığın bütün türlerini birden anlatır duruma gelmesine anlam
genişlemesi denir. Örneğin ; “alan” sözcüğü, “düz ve açık yer” anlamını içerirken anlam
genişlemesine uğrayarak “iş, meslek, araştırma-inceleme” anlamlarını da kazanmıştır.
Başka Anlama Geçiş (Anlam Kayması)
Sözcüğün eskiden yansıttığı kavramdan bütünüyle farklı, yeni bir kavramı karşılar duruma
gelmesine başka anlama geçiş denir. Örneğin :
“sakınmak” sözcüğü Eski Türkçe de “düşünmek, üzerinde durmak, yaslanmak, kederlenmek”
anlamını içerirken sonraları “tehlikeden uzak durmak” anlamına geçmiştir.
Başka anlama geçişin bir türü de anlam iyileşmesi ya da anlam kötülenmesidir. Kötü anlamı
olan bir sözcüğün zamanla iyi bir anlam kazanmasına anlam-kötülenmesi denir. Örnek :
Kötü İyi .
Mareşal (nalbant) Mareşal (Ordudaki en yüksek rütbe)
İyi Kötü .
Canavar (Canlı) Canavar (cana kıyan, yaban hayvanı, acımasız)
Deyim Aktarmaları
Aralarında çeşitli yönlerden ilgi bulunan iki şey arasında benzerlik ilişkisi yoluyla, birinin
adını diğerine veren anlamlandırmaya deyim aktarması denir.
Deyim Aktarması şu yollarla yapılır : - Vücut parçaları ve organ adlarının doğaya aktarılmasıyla. Örnek :
Baş (vücut parçası, organ adı temel anlam)
Yokuşun başı – Toplu iğnenin başı – İki baş soğan – Dağ başı – Başa güreşmek - İnsanla ilgili özelliklerin insan dışındaki varlıklara aktarılması yoluyla. Örnek :
Ağlamak (gözyaşı dökmek temel anlam)
Gökyüzündeki bulutlar, ağlıyordu bu ölüme. - Doğayla ilgili özelliklerin insana aktarılmasıyla. Örnek :
Değnek (bir tür sopa temel anlam)
Kıyman a zalımlar kıyman
Kör karının bir değneği (oğul) - Doğayla ilgili özelliklerin yine doğaya aktarılması yoluyla. Örnek :
Minik fare kükredi. (Aslana ait “kükreme” özelliği fareye aktarılmış.)
Deniz bütün gece kudurdu. (Köpeğe ait “kudurma” özelliği denize aktarılmış.) - Duyu aktarması yoluyla. Örnek :
Acı (tadı ağzı yakan, tatma duyusuna ait olan)
acı soğuk (dokunma duyusuna aktarılmış)
acı çığlık (işitme duyusuna aktarılmış)
sıcak (dokunma duyusuyla ilgilidir)
sıcak bakış (görme duyusuna aktarılmış)
sıcak konuşma (işitme duyusuna aktarılmış)
Ad Aktarması
Bir sözcük ya da sözün, benzetme amacı güdülmeden, anlamca ilgili olduğu başka bir
sözcük ya da söz yerine kullanılmasıdır. Bu mecaz türüne, “düz değişmece” de denir. Örnek
:
Beyaz Saray bu olaya sıcak bakmıyor. (Amerika Birleşik Devletleri Başkanlığı)
Soba yandı (İçindeki odun – kömür)
Çankaya bu yasayı onaylamaz (Cumhurbaşkanlığı)
Okul geziye gitti. (Okuldaki öğrenciler)
Mozart‟ı severim. (Mozart‟ın bestelerini)
Doğu kan ağlıyor. (Doğu yönündeki bölgeler)
Argo
Genel dilin sözcüklerine yan anlamlar kazandırarak genel dilden ayrılan, bir meslek ya da
topluluk arasında kullanılan özel dile argo denir. Argo, tek sözcükten oluşabileceği gibi söz
öbekleri ve deyimlerden de oluşabilir. Örnek :
Okutmak (elden çıkarıp – satmak)
racon (adet – usül)
şabanlık (aptallık – sersemlik)
keklemek (kandırmak – aldatmak)
Cümlede Anlam
icindekiler:
Yargılarına Göre Cümleler
Anlatımlarına Göre Cümleler
Anlamlarına Göre Cümleler
İçeriklerine Göre Cümleler
Anlam İlişkilerine Göre Cümleler
Cümlede Anlam
Yargılarına Göre Cümleler :
Eş Anlamlı (Anlamdaş) Yargılar : Anlam yönünden birbirine uyan, değişik sözcükler
kullanılmasına rağmen aynı düşünceyi, aynı yargıyı aktaran cümlelere eş anlamlı cümleler denir. Eş
anlamlı yargı bildiren cümleleri bulabilmek için, her cümleyi ayrı ayrı değerlendirmek ve “Bu cümle
okuyucuya ne demek istiyor?” sorusuna cevap aramak gerekir.
Örnek :
Çağdaş Türk şiiri bizim yurdumuzun, bizim
insanımızın sesini yansıtmadığı sürece
gelişme gösteremez.
Duygu ve düşüncelerini birkaç sözcük ile
söyleyebilmek, ancak yüksek insanlara
düşer.
Şiirimizin sanatsal yönden gelişebilmesi,
her şeyden önce ulusal değerlerimizi
yansıtabilmesiyle mümkün olacaktır.
Az sözle çok şey anlatabilmek ancak
yetenekli insanların işidir.
Yakın Anlamlı Yargılar : Cümlelerin ilettiği yargılar, anlamca birbirinin özdeşi olmasa da
yakın anlamlılık özelliği taşıyabilir. Yakın anlamlı cümleleri belirlemek, cümleleri doğru
yorumlamaya ve cümleden iletilen mesajı kavramaya bağlıdır.
Örnek :
Aydın insan, toplumu düşünürken,
toplumun peşinden gitmek zorunda olmayan
biridir.
Dalkavukluk, hiçbir zaman yüksek ruhlu
kimselerde görülmez.
Halk için çalışmak demek, onu her zaman
onaylamak demek değildir.
Dalkavukluk, aşağılık ruhlu kimselere
özgüdür.
Özel ve Nesnel Yargılı Cümleler :
Öznel Yargılı Cümleler : Öznede, yani söz söyleyen kişide oluşan; nesnelerin gerçeğine
değil, kişilerin duygu ve düşüncelerine bağlı olan, bu nedenle de kişiden kişiye değişebilen
yargılardır. Öznel anlatımda kişi, cümleye kendi duygularını katar, bir yorum yapar. Bu tür
yargılar, “bence, bana göre” anlamı taşır.
Nesnel Yargılı Cümleler : Öznenin, yani söz söyleyen kişinin düşünce ve duygularına değil,
nesnenin, varlığın kendi gerçeğine dayanan, dolayısıyla kişilere göre değişmeyen
yargılardır. Bu tür yargıların, yorum ve değerlendirme içermeme, kanıtlanabilir özellikte
olma, herkes için aynı anlamı taşıma, akla ve mantığa dayalı olma gibi özellikleri vardır.
Örnek Cümleler :
Dostluğun olmadığı yerde insanca hiçbir
değerin gelişebileceğine inanmıyorum.
Oyunda dört kadın, üç erkek oyuncu rol
almış.
Dostluk, insanın ve insanlığın en büyük, ne
yüce değerlerinden biridir.
Öykünün yanı sıra birçok şiir yazmış,
bunlardan bazıları bestelenmiştir.
Şairin, sesini daha geniş kitlelere
duyurabilmesi için dergilerde daha sık
görülmesinde yarar var.
Köyden kente yapılan göçler her yıl biraz
daha artmakta, bu nedenle kentlerde konut
sorunu ciddi boyutlara ulaşmaktadır.
En iyi yapılan tatil, ormanda yapılan
tatildir.
Fatih Sultan Mehmet, İstanbul‟u aldığında
21 yaşındaydı.
İyi bir romancı, şiir yazamaz; ama iyi bir
şair, roman yazabilir.
Türkiye Avrupa Topluluğu‟na girebilmek
için çeşitli girişimlerde bulundu.
Genel ve Özel Anlamlı Cümleler : Aralarındaki ortak özelliklere göre, daha çok varlığı
kapsayan, aynı kavramları topluca düşündüren sözcüklere genel; anlamları sınırlı olan,
kavramları teke tek düşündüren sözcüklere özel anlamlı sözcükler denir. Buradan hareketle
genel anlamlı sözcüklerin kullanıldığı cümleler, genel, özel anlamlı sözcüklerin kullanıldığı
cümleler ise özel anlamlı yargı içerir.
Örnek :
Geri kalmış ülkelerde spora hiç önem verilmez. (Genel Anlamlı)
Hindistan, futbola hiç önem vermeyen bir ülkedir. (Özel Anlamlı)
Dünyada en çok satan kitaplar, romanlardır. (Genel Anlamlı)
Ülkemizde en çok satan kitap türü, polisiye romanlardır. (Özel Anlamlı)
Anlatımlarına Göre Cümleler :
Doğrudan ve Dolaylı Anlatımlı Cümleler
Doğrudan (Dolaysız) Anlatım : Söylenenleri biçimsel bir değişikliğe uğratmadan, kişilerin
söylediği ya da sözün söylendiği biçimde, olduğu gibi aktaran cümlelerin anlatımına denir.
Dolaylı Anlatım: Bir sözün kişi, zaman, anlatıcı değişiklikleriyle aktarılan biçimidir. Bu
anlatım biçimiyle kurulan cümlelere daha çok roman, öykü gibi anlatımsal türlerde, olayların
yazar tarafından anlatılmasında rastlanır. Örnek :
En iyi romanlar, bir bunalım döneminde yazılır, der Dostoyevski.
(Doğrudan)
En iyi romanların bir bunalım döneminde yazılacağını söylüyor Dostoyevski (Dolaylı)
Turgut Uyar : “Nobel Ödülünü kazanan bu yazarı, en içten dileklerimle kutlarım.”
Diyor. (Doğrudan)
Turgut Uyar, bir yazısında , Nobel Ödülü kazanan bu yazarı en içten dilekleriyle
kutladığını belirtiyor. (Dolaylı)
Yorumlama Bildiren Cümleler : Yorumlama, görülüp duyulanlardan anlatıcının kendince bir
anlam çıkarması, açıklama yapmasıdır. Yorumlama, bu özelliğiyle kişisel, öznel bir
değerlendirmedir. Örnek :
Edip Cansever‟in şiirleri sürekli bir açılım ve gelişim içinde görülüyor.
Eğitim bir okul sorunu değildir, o insanın kendisinde taşıdığı bir eylemdir.
Ne zaman yüzüne baksam gözlerini kaçırıyor, sanki benden bir şeyler saklıyor.
Değerlendirme Cümleleri : Değerlendirme özelliği taşıyan cümlelerde anlatıcı; bir yapıt ,
bir sanatçı, bir olayla ilgili olumlu ya da olumsuz belirlemeleri anlatır. Örnek :
Yazarın bu romanında çok etkileyici bir anlatım var.
Yazar, sürekli gerilimler yaratarak okurun ilgisini hep canlı tutuyor.
Son sergideki resimlerinde, yeşil tonları kırmızı tonlardan daha çok kullanmış.
Tanım Cümleleri : Tanımlama; bir kavramı, bir durumu nitelik ve özellikleriyle belirleme,
işlevini gösterme ya da onu benzerlerinden ayıran ayırıcı yönlerini göstermeye denir. Bu
amaçla kurulan cümlelere de tanım cümlesi denir. Bir kavramın, bir varlığın anlatıldığı
cümleye “Bu nedir?”, “Bu şey nedir?” sorusunu yönelttiğimizde yanıt alabiliyorsak bu cümle
bir tanım cümlesidir. Örnek :
Roman, olmuş ya da olabilecek olayları anlatan uzun bir edebiyat eseridir.
Sanatsal yaratımın temeli, doğayı taklit etmek değil, yeniden biçimlendirmektir.
Cahillik ve bilgisizlik bir toplumu içten içe kemiren bir kurttur.
Karşıtlık Bildiren Yargılar : Bazı cümlelerde birtakım olay ya da olguların karşıt özellikleri
verilir. Karşıtlara yer vermek, anlatımı belirgin kılar. Örnek :
Dışarısı günlük güneşlik, halbuki burada paltolarımız bile bizi ısıtmaya yetmiyor.
Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz.
Bir vardı, bir yok oldu; böyledir dünyanın hali.
Anlamlarına Göre Cümleler
Olumlu Cümle : Yüklemin bildirdiği anlam, eylemin yapılması doğrultusundaysa bu tür
cümlelere olumlu cümle denir. Örnek :
Ne kadar geriye bakarsanız, o kadar ileriyi görürsünüz. (Olumlu eylem
cümlesi)
Özü gerçek yaşam dayalı tiyatro yapıtları, doğrudur ve güzeldir. (Olumlu ad cümlesi)
Sattığınız malların dökümünü çıkarıp karı hesaplayalım. (Olumlu eylem
cümlesi)
Olumlu Cümleler İkiye Ayrılır :
Biçimce ve anlamca olumlu cümleler : Bu tür cümlelerde olumsuzluk bildiren hiçbir dil birimi
kullanılmaz, yüklemin yansıttığı anlamda olumlu olur. Örnek :
Ne zamandır gelmenizi bekliyorduk.
Biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümleler : Bu tür cümlelerde cümlenin kuruluşu olumsuz,
anlamıysa olumludur. Örnek :
Seni sürekli eleştiren ve senin kuyunu kazan bu insanı nasıl bilmezsin? (bilirsin)
Bu kadar çok döversen hangi çocuk yaramaz olmaz? (yaramaz olur)
Olumsuz Cümle : Bir eylemin gerçekleşmediğini, gerçekleşmeyeceğini ya da bir şeyin
yokluğunu bildiren cümlelerdir. Örnek :
Aradığınız kişi burada yok. (Olumsuz ad cümlesi)
Dünkü davranışlarınızı hiç tasvip etmedim. (Olumsuz eylem cümlesi)
Kimse olayın nedenini bilmiyor. (Olumsuz eylem cümlesi)
Olumsuz Cümleler İkiye Ayrılır :
Biçimce ve anlamca olumsuz cümleler : Bu tür cümlelerde yüklem ya olumsuz bir eylemdir ya
da yargı bildiren ad soylu bir sözcüktür. Örnek :
Mutluluğunu herkesle paylaşsan da yalnızlığını paylaşamazsın.
Başarı, zannedildiği kadar kolay elde edilen bir şey değildir.
Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümleler : Bu tür cümlelerde olumsuzluk anlamı taşıyan ek
ya da sözcük kullanılmadığı halde cümleler olumsuzluk bildirir. Örnek :
Kim demiş onu çok sevdiğimi? (sevmiyorum)
O kadar sinirli ki ona parayı kaybettiğini söyle söyleyebilirsen. (söyleyemezsin.)
Soru Cümlesi : Bir işin yapılıp yapılmadığını sormak, bir şeyin nedenini öğrenmek, durumla
ilgili bilgi edinmek ya da kuşkuyu gidermek… gibi amaçlarla kurulan cümlelere soru cümlesi
denir. Örnek :
Kardeşin eve geldi mi?
Daha çok hangi kitapları okuyorsunuz?
Olanları sana kim anlattı?
Buraya nasıl geldin?
Soru öğeleri kullanılarak soru cümleleri kurulabildiği gibi, bu yolla cümleye değişik anlam
özellikleri de katılabilir. Bu açıdan soru cümleleri ikiye ayrılır :
Gerçek Soru Cümlesi : Yanıt gerektiren, soruyu soranın yanıt beklediği soru cümleleridir.
Gerçek soru cümleleri şu amaçlarla kurulabilir :
Cümlenin öğelerinden birini ya da birkaçını öğrenmek için, Örnek :
Bu elbiseyi mi aldınız?
Hangi kitabı ne zaman okudunuz?
Eylemin yapılıp yapılmadığını sormak için, Örnek :
Ismarladığım kitapları alacak mısın?
Anlaşılmayan bir düşünceyi, bir duyguyu sormak için, (Yineletme amaçlı sorular)
Örnek :
Öğretmen gelmeyecek mi dediniz?
Anlaşılmayan bir soruyu anlamak için, Örnek :
Buraya neden mi geldim?
Sözde Soru Cümlesi : Yanıt gerektirmeyen, cümleye şaşma, küçümseme, inanmayış,
beklenmezlik, özlem … vb. anlamlar katmak için kurulan soru cümleleridir. Örnek :
Önüne baksan kör müsün? (Azarlama)
Bugün öğretmen gelir mi ki? (Olasılık)
Bu yüksek notu almak sana mı kaldı? (Küçümseme)
Nerde o günler? (Özlem)
O zavallı kime kötülük edecek ki? (Onaylatma)
Dilek (istek) Cümlesi : Bir dileği, bir isteği, bir arzuyu, bir temenniyi bildiren cümlelere,
anlamları yönünden dilek veya istek cümlesi denir. Örnek :
Yarın bizde toplanıp bir güzel yemek yiyelim.
Çocuk tek kazansın da neresi olursa olsun.
Umarım işleriniz yolunda gidiyordur.
Ah şu bahar bir gelse, çocuklar neşe içinde koşup oynasa.
İnşallah bütün düşlerin bir gün gerçek olur.
Allah sana uyuz versin de tırnak vermesin.
Gözün kör olsun.
Emir (Buyruk) Cümlesi : Emir kipiyle kurulan ya da gelecek zaman kipinin emir anlamıyla
kullanıldığı cümlelere, anlamları yönünden emir cümlesi denir. Örnek :
Sandalyeyi çek, sessizce oturup bekle.
Öğretmeniniz izinli, gürültü etmeden ders çalışın.
Herkes ödevlerini önümüzdeki hafta getirecek, not alacak.
Şuraya da bir halı ser, ortalığı topla.
Sen de çalış ve para kazan artık.
Ünlem Cümlesi : Korku, acıma, şaşırma, sevinme, kızma gibi ansızın beliren duyguları
anlatmaya yarayan cümlelere, anlamları yönünden ünlem cümlesi denir. Örnek :
Ah, elim yandı!
Kapıyı açtım ki bir de ne göreyim!
Oh, okul bitti, rahat bir nefes alalım!
O… kimler gelmiş, kimleri görüyorum!
Elimi cebime attım ki cüzdan yok!
İçeriklerine Göre Cümleler
Varsayım İçeren Cümleler : Varsayım, gerçekte olup olmadığına, olmayacağına
bakılmaksızın bir olay ya da durumu bir süre için var kabul etmektir. Varsayım anlamı
taşıyan yargılarda genellikle “tutalım ki, diyelim ki, farz edelim, düşün ki” gibi ifadelere yer
verilir. Örnek :
Büyük ikramiye sana çıktı diyelim, bana ne alırsın?
Tut ki puanın yetmedi ve üniversiteye giremedin.
Şu anda kapının çalındığını ve oğlunun geldiğini farz edelim.
Gözlerini kapa ve sımsıcacık bir odada dışarıda yağan karı seyrederek çay içtiğimizi
düşün.
Önyargı Bildiren Cümleler : Bir eylem henüz sonuçlanmadan, o eylemin nasıl sonuçlanacağı
konusunda fikir yürüten cümlelerdir. Örnek :
Bizi görür görmez yine bağırıp çağıracak.
Ben zaten onun suçlu olduğunu baştan biliyordum.
Göreceksiniz, son şiirlerinde de ayrılık ve ölüm üzerine konuşup bizleri hayal
kırıklığına uğratacak.
Bu çocuğun bir baltaya sap olamayacağı baştan belliydi.
Öneri Bildiren Cümleler : Bir sorunu çözmek, herhangi bir konuda yol gösterip bilgi ve fikir
vermek amacıyla, öne sürülen görüşü, düşünceyi ve teklifi içeren cümlelere öneri bildiren
cümleler denir. Örnek :
Kitabın sonuna bir de kaynakça konsa iyi olur.
Konuyu iyice anlamak istiyorsan, önce tekrar et, sonra da bol bol soru çöz.
Oyunda günlük yaşamın derinliğine fazlaca girilmeseydi, oyun daha derli toplu olurdu.
Siyah eteğin üstüne mavi desenli gömleğini giyersen sana daha çok yakışır.
Üslupla ilgili Cümleler : Bir yazar ya da bir eserin dil ve anlatım özelliklerine üslup denir.
Üslubun iki boyutu vardır. Biri yazarın tekniği, kurgusuyla; diğeri dil ve anlatım özellikleriyle
ilgilidir. Herhangi bir metne yönelttiğimiz “Nasıl anlatılmış?” sorusuna dil ve anlatımla ilgili
bir yanıt alırız ve aldığımız bu yanıt, yazarın üslubunu ortaya koyar. Örnek :
İlk kitabında Halk edebiyatı söyleyişiyle yazdığı küçük şiirler vardı.
Tasvir bölümlerinde dili iyice ağırlaşmış; yazar söz oyunlarına sık sık başvurarak
sıfatlı, mecazlı ve sanatlı bir anlatım kullanmıştır.
Kısa ve özlü bir anlatım, devrik cümleler, eserine en belirgin özelliğidir.
Olasılık – Olabilirlilik Cümleleri : Olasılık, kesinliği olmaksızın bir olay ya da durumun
ortaya çıkmasının beklenilmesidir. Bu tür yargılar kesinlik anlamı taşımaz. Örnek :
Yarın işe biraz geç gelebilirim.
Şimdi bizim oralara da bahar gelmiştir.
Sınav zamanı yaklaştı, herhalde düzenli bir çalışma yapıyordur.
Durumu çok iyi, bu çocuğa küçük bir yardımda bulunur sanıyorum.
Eşitliğin Söz Konusu Olup Olmadığını Bildiren Cümleler : Kimi cümleler, herhangi bir şeyin
ortadan ya da eşit biçimde bölündüğü anlamı taşır. Bu tür yargılarda eşitlik söz konusudur.
Ancak kimi cümlelerde herhangi bir şeyin ortadan veya eşit olarak bölünmediği anlamı
vardır ya da eşitliğin olduğuna dair herhangi bir ipucu verilmemiştir. Bu tür cümleler de
eşitlik söz konusu değildir. Örnek:
Harçlıklarını kardeş payı yaparak birkaç gün idare ettiler. (Eşitlik Anlamı)
Bir elmayı yarı yarıya paylaşıp yediler. (Eşitlik Anlamı)
Kardeşler, mirastan paylarına düşeni alıp, sessizce ayrıldılar. (Eşitlik söz konusu değil)
Şirketin karını hisseleri oranında paylaştılar. (Eşitlik söz konusu
değil)
Gerçekleşmemiş Bir Beklentiyi Dile Getiren Cümleler : Beklenti, bir olgunun sonunda
gerçekleşmesi beklenen sonuç, bireyin, belli şart ve durumların alacağı biçimler veya
kendisinden beklenenler konusundaki ön görüşü anlamına gelir. Bu tanımlamaya bağlı olarak
kimi cümlelerde bir beklentinin gerçekleşmediği yönünde bir anlam ve yargı görülür. Örnek :
Ankara‟ya geldiğinde beni arar sanmıştım.
Bizi bu sefer daha sıcak karşılayacağını düşünmüştük.
Yıl boyunca çalışıp didindiğini görünce iyi bir okula gireceğini zannediyordum.
Bu işten daha çok para kazanacağımızı ummuştuk.
Gerçekte Var Olmayıp Öyle Sanılma Anlamı Taşıyan Cümleler : Kimi cümleler, herhangi
bir olgu gerçekte var olmadığı halde, kişinin bu olgunun var olduğunu zannetmesi anlamını
taşır. Örnek :
Ben onun kardeşi değil, düşmanıydım sanki.
Adama bak, sanki para vermiş de karşılığını bekliyor.
Arkadaşı soruları çözdükçe, kendisi çözüyor gibi seviniyordu.
Hayıflanma – Üzülme Anlamı Taşıyan Cümleler : Hayıflanma cümleleri bir olay, durum ve
kişi karşısında üzülme ya da yerinme anlamlarını taşır. Örnek :
Kuşlar göç ediyor, ne yazık ki kış geliyor.
O güzelim kız, birkaç yılda çöküp yaşlandı.
Yüreğinin acısını, yılların izini taşıyordu yüzündeki derin çizgiler.
Zavallı adam, çocuklarını yetiştirebilmek için ne acılar çekti.
Sitem – Kızgınlık Anlamı Taşıyan Cümleler : Sözü ya da hareketleriyle, birinin, bir
kimseyi kırdığını, üzdüğünü veya gücendirdiğini öfkelenmeden dile getiren cümleler sitem
anlatımlı; sözü söyleyenin bir kişiye kızdığını anlatan cümlelerse kızgınlık anlamlı
cümlelerdir. Örnek :
Her hafta sonu toplanıp kıra gidersiniz de beni çağırmazsınız.
İnsan, kendisine bunca emeği geçen insanı bir kere de olsa arayıp sorar.
Dediklerimi yapma da göreyim seni!
Sen kim oluyorsun da bana karşı böyle konuşuyorsun!
Yapıtın Konusuna Değinen Cümleler : Bir anlatımda verilmek istenen öz, düşünce ve duygu
bütününe içerik adı verilirken kimi cümleler, herhangi bir yapıtın konusuna ya da özün ne
olduğuna yani içeriğine değinir. Örnek :
Cahit Sıtkı‟nın şiirlerinde genel olarak ölüm ve yalnızlık teması ele alınıyor.
Romanda kent insanlarının bireyci yaşamları ve bunun yarattığı bunalımlar anlatılmış.
Ömer Seyfettin, kimi öykülerinde çocukluk ve askerlik anılarını işliyor.
Ziya Osman Saba, yalın ve içten bir anlatımla yoksul yaşamlara karşı duyduğu ezikliği
anlatır bu şiirinde.
Aşamalı Bir Durumu Bildiren Cümleler : Aşamalı bir anlam içeren cümlelerde, bir durumun
gitgide ilerlemesi anlamı vardır. Örnek :
Zavallı kadın sürekli zayıflıyor, her geçen gün biraz daha küçülüyordu.
Uçak önce havalandı, sonra yavaş yavaş bulutların arasında kayboldu.
Hastamız günden güne iyiye gidiyor.
Kurşun sırtından girince, asker önce dizlerinin üzerine çöktü, sonra boylu boyunca yere
yığıldı.
Beğenme – Takdir Etme Anlamı İçeren Cümleler : Beğenme, takdir etme anlamı içeren
cümleler, herhangi bir şeye yönelik beğeniyi, övgüyü dile getiren cümlelerdir. Örnek :
Aşkolsun delikanlıya, rakibinin sırtını bir hamlede yere getirdi.
Her türlü rezaletin yaşandığı bu çevrede dürüst ve tertemiz bir insan olarak yetişti.
Eserlerinde yapaylığa kaçmadan içten ve yalın bir söyleyişle dile getirir duygularını.
Bozkırın ortasında açılmış sapsarı bir çiçektir bu şiirler.
Anlam İlişkilerine Göre Cümleler : Bileşik ve sıralı cümlelerde birden çok yargı, önerme bulunur.
Genellikle Bu yargılar arasında ya da tek yargılı anlatımlarda değişik amaçlarla değişik anlam
ilişkileri kurulabilir. Bağlaçlar, ilgeçler ya da diğer dil birimleriyle kurulan anlam ilişkilerinin
başlıcaları şunlardır:
Neden – Sonuç İlişkili Cümleler : Bir cümlede ifade edilen yargılardan birinin neden,
diğerinin sonuç olabilecek biçimde kullanılmasıyla ortaya çıkan cümleler, neden sonuç anlamı
taşır. Bir cümlede neden sonuç ilişkisi genellikle “için, ile, den dolayı, den ötürü” ilgeçleriyle
kurulabileceği gibi “den / dan” eki ya da kimi bağlaç ve sözcüklerle de kurulabilir. Böyle
cümlelerde “neden” bildiren kısım başta ya da sonda olabilir. Örnek :
Yoğun kar yağışı yüzünden Ankara – İstanbul seferleri iptal edilmiş.
Elindeki işi bitiremediğinden bir hafta kadar yeni bir iş alamayacağını söyledi.
Derslere sürekli geç gelmesi ve ödevlerini zamanında yapmaması öğretmenini çok
kızdırıyordu.
UYARI :
“-den” ekiyle “dolayı” ve “ötürü” ilgeçlerinin birlikte kullanılması genellikle gereksiz sözcük
kullanımından kaynaklanan anlatım bozukluğu yaratır. Ancak anlatım bozukluğu olmayan
kullanımları da vardır. Örnek :
Sizi sevdiğimden dolayı böyle davranıyorum. (”dolayı” ilgeci gereksiz kullanılmış)
Bundan dolayı akşam size gelemeyiz. (anlatım bozukluğu yok)
Amaç – Sonuç İlişkili Cümleler : Sonuç bildiren bir yargıyla o sonucun hangi amaçla
yapıldığını anlatan bir başka yargıdan oluşan cümlelerdir. Bu ilişki “-mek / -mak için, -mek /
-mak üzere” ilgeçleri ya da “-e , -a” ekiyle kurulur. Örnek :
Biraz hava almak ve dinlenmek için arkadaşlarıyla Pazar günü pikniğe gideceklermiş.
Onunla bu durumu bütün ayrıntılarıyla değerlendirmek üzere tekrar bir araya
geleceğiz.
Okula onu görmeye gittim.
Açıklama İlişkili Cümleler : Açıklama, bilinmeyeni bilinir kılmaktır. Bir kavram, durum ya da
olguyla ilgili bilgi vermek amacıyla kurulan cümleler, açıklama nitelikli cümlelerdir. Açıklama
belirten cümlelerde yargılar arasındaki bağlantı bağlaçlarla kurulur. Örnek :
Bugün okula gitmeyeceğim; çünkü hastayım.
Yüzünden düşen bin parça, anlaşılan üzgünsün.
Koşul İlişkili Cümleler : Bir durumun, yargının oluşmasını, gerçekleşmesini, bir diğer yargı
ile, anlatılan koşulun olmasına bağlayan cümlelerdir. Bu ilişki genellikle “-se / -sa” dilek
koşul kip ekiyle, “ise” ek-eylemi ya da bağlaçlarla sağlanır. Örnek :
Annem sana baktıkça gençlik yıllarını anımsadığını söylüyor.
Sinemaya gideceksin; ancak önce ödevlerini bitir.
İstediğin her şeyi alırım, yeter ki sınıfını geç.
Git; ama saat on ikiden önce evde ol.
Buraya gelirse görüşebiliriz.
Karşılaştırma Cümleleri : Karşılaştırma, birbirleriyle ilişkili iki varlık, iki kavram ya da
herhangi iki şeyi, ortak olan ya da olmayan yönleriyle anlatmaktır. Karşılaştırma
cümlelerinde; karşılaştırma ilişkisi “gibi, kadar, daha, en…” gibi bağlaç, ilgeç ve belirteçlerle
kurulur. Örnek :
Haber alma gereksinimini en iyi karşılayan iletişim aracı televizyondur.
Hiçbirimiz onun kadar duyarlı ve hoşgörülü değildik.
Kendi yaşıtı insanlardan daha genç ve daha diri bir görünüşü vardı.
Cümle Tamamlama : Kimi zaman bir yargı bütünlüğünden bir sözcük yada sözcük öbeği
çıkarılmış olabilir. Yargının anlamsal ve anlatımsal bütünlüğü göz önünde bulundurularak bu
eksik tamamlanır.
Tamamlanacak ve tamamlayacak cümleler ya da sözler arasında;
Anlamsal ilişki doğru kurulmalıdır.
Zaman ve kişi yönünden uyum olmalıdır.
Cümleleri anlamca bağlamak için uygun bağlaçlar kullanılmalıdır.
Örnek : İnsanlar bilerek ya da bilmeyerek doğanın dengesini bozuyorlar, sonra aynı doğayı
korumak için sempozyumlar düzenleyip, dernekler kuruyorlar; çünkü…
Doğanın kendileri için yaşamsal değerini biliyorlar.
Yanlış yaptıklarının bilincindeler.
Kendilerini affettirmek istiyorlar.
Doğayı taklit etmek istiyorlar.
Paragrafta Anlam
icindekiler:
Paragrafta Anlam
Anlatım Biçimleri
Paragrafta Anlam
Paragrafta Anlam :
Paragrafın Yapısı : Paragraflar genel olarak üç bölümden oluşur.
Giriş Bölümü :
Giriş Cümlesinin Özellikleri : Giriş cümlesinde konu ve konuya bakış açısı belirtilir.
Giriş cümlesi:
Kısa ve ilgi çekici bir cümledir.
Bağlayıcı öğelerle başlanmaz.
Paragrafta ele alınacak konuyu tanıtır; yazarın konuya nasıl bir yaklaşım getireceğini
sezdirir.
Genelden özele (tümden gelim) yazılmış paragraflarda, paragrafın giriş cümlesi aynı
zamanda paragrafın ana düşüncesidir.
Tanımlama, açıklama, soru cümlesi biçiminde kurulabilir.
Paragraf giriş cümlelerine örnek:
Herhangi bir halk şiiri antolojisini başından sonuna okumayı hiç denediniz mi?…
Şiir, ne söylediğinden çok, nasıl söylendiği ile çekiciliğe ulaşır…
Softalık, bir düşünce, bir bilgi kanseri diye anlatılabilir…
Gelişme Bölümü :
Gelişme Bölümünün Özellikleri :
Gelişme bölümü; konuyu açıklayan, ana düşüncenin ortaya çıkmasına katkıda bulunan
yardımcı düşünceleri içerir.
Konu, bu bölümde açılır. Bunun için de örneklerden benzerliklerden, karşıtlıklardan,
tanık göstermelerden yararlanılır.
Ayrıntılar, gelişme cümlelerinde birbirini tamamlayarak, birbirine, bağlayıcı öğelerle
bağlanarak sıralanır.
Gelişme bölümündeki cümlelerden her biri, dil ve düşünce yönünden kendisinden
önceki ve sonraki cümleye bağlıdır.
Tüme varım yöntemiyle kurulan paragraflarda an düşünce, gelişme cümlelerinden biri
olabilir.
Paragraf gelişme bölümlerine örnek 1:
Yazarken, kitapları bir yana bırakır, aklımdan çıkarırım; kendi gidişimi aksatır diye.
(giriş cümlesi)
Gerçektende iyi yazarlar üstüme fena abanır, yüreksiz ederler beni. Hani bir
ressam varmış, kötü horoz resimleri yapar ve uşaklarına, dükkana hiç canlı horoz
sokmamalarını sıkı sıkı tembih edermiş, ben de öyle… Hatta çalgıcı Antigenides‟in bulduğu
çare benim daha çok işime gelirdi Antigenides bir şey çalacağı zaman, kendinden önce ve
sonra halka uzun süre kötü şarkılar dinletirmiş…
(gelişme bölümü)
Paragraf gelişme bölümlerine örnek 2:
Tiyatronun görevi yeni kelimeleri tanıtmak ve dile yerleştirmek
değildir… (giriş bölümü)
Bu görev televizyon gibi yayın araçlarına düşer. Özellikle gerçekçi oyunlarda
yeni türetilen ve halkın henüz kullanmadığı kelimelerin kullanılmasına karşıyım. Şinasi :
Tiyatroda kişilerin, kişiliklerine göre konuşması gerektiğini söylerken en doğru ilkeyi
göstermişti. Alışılmamış kelimeler sahnede kullanıldığında halkta tepki yaratıyor. Bugün
Türkçe‟yi çok iyi kullanan yazarların yanı sıra, aşırı ve öz Türkçe kelimelerle dolu eserlerle
de karşılaşıyoruz. Tiyatro eserlerinde bunu yapamazsınız. Tiyatroda rol alan her oyuncu,
kahramanın mensup olduğu toplum kesimine uygun biçimde konuşur…
(gelişme bölümü)
Sonuç Bölümü : Sonuç cümlesi, belli bir bakış açısı doğrultusunda geliştirilen konunun
açıklandığı, amaçlanan sonuca ulaştırıldığı, konunun bir yargıya bağlandığı cümledir.
Sonuç Cümlesinin Özellikleri :
Dil ve düşünce yönünden kendinden önceki cümleye bağlıdır.
Kısa bir biçimde kurulan bu cümle toparlayıcı ve özet niteliğinde olan bağlayıcı
öğelerle (kısaca, özetle, denilebilir ki) başlayabilir.
Tüme varım yöntemiyle yazılmış paragraflarda, ana düşünce cümlesi niteliği taşır.
Öykü, roman, anı gibi türlerde anlatılan olayın bitiş durumunu içerir.
Sonuç bölümü için örnek :
Bir Kurban bayramı daha… 1930′lar çok çok gerilerde kaldı. O günlerin çocuğu da
öldü gitti.
Sanılır ki, kişi bir kez ölür. Öyle değil oysa! Kişi, yaşam boyunca pek çok kez ölür.
Bakarım zaman zaman eski resimlere: İşte Phobus Fotoğrafhanesi‟nde çekilmiş resimler.
Golf pantolonlu, ya da kısa pantolonlu bir çocuk… Ne oldu ona? Öldü gitti. Daha sonra
ilkokul, ortaokul, lise sıralarındaki çocuklar, gençler… Hepsi yok oldular. Yok olmak değil mi
ölmek? Öyle ise boyuna ölüyoruz, biçimden biçime giriyoruz, bambaşka bir insan oluyoruz
zamanla. Altmışındaki kişiyle sekiz, on, on beş yaşların kişisi nasıl olur da aynı insan olur,
olabilir? Zamanın bir oyunu bu bize.
Hep ölüyoruz, öle öle büyüyor, değişiyoruz, son ölüme doğru gidiyoruz.
Paragrafta Bağlayıcı Öğeler : Paragraf öncelikle, onu oluşturan cümlelerin anlamsal
bütünlüğüdür. Ancak anlamsal bütünlüğün oluşabilmesi için anlatım bütünlüğünü de
sağlamak gerekir. Bunun için de cümlelerin hem anlam, hem de biçim olarak bağlanışlarına
dikkat etmek ve bu bağlantı öğelerini doğru olarak saptamak gereklidir.
Paragrafı oluşturan cümleler arasındaki bağlayıcı öğeleri doğru saptayamazsak, ne
okuduğumuz parçayı bütün olarak anlayabiliriz ne de paragrafı oluşturan temel ve yardımcı
düşüncelerin neler olduğunu tam olarak algılayabiliriz.
Biçimsel Bağlantı Öğeleri : Paragrafı oluşturan cümlelerin anlamca kaynaşmasını sağlamak
için kullanılan sözcük, söz öbeği ve cümlelere, biçimsel bağlayıcı öğe denir. “Ama, fakat,
çünkü, lakin, gerçi, şayet, zira, meğer, belki, üstelik, hatta, sanki, oysa, yoksa, şöyle ki,
nitekim, kısaca, bununla birlikte, gel gör ki” gibi sözcük ya da söz öbekleri cümle başı
bağlayıcı öğeleri olarak kullanılabilir.
Örnek :
Yabancı dilde yazılmış romanları özgün biçimleriyle okumak istiyordum. Ama yabancı dil
bilmiyordum ve öğrenmek içinde gerekli olanaklardan yoksundum. Bu nedenle romanları
sözlüklere baka baka okumaya çalıştım. Başlangıçta okuduklarımı anlamadım., bir çok yanlış
yaptım ama yılmadım. Sonunda yabancı dille yazılmış bir romanı sözlüksüz okuyabilir
duruma geldim.
Anlamsal Bağlantı Öğeleri : Kimi paragraflarda cümleler, biçimsel bağlantı öğeleri
kullanılmadan, anlamca birbirlerini bütünleyerek de paragraf oluşturabilir. Bu tür
paragraflarda cümleler arasındaki anlam ilişkisi olabildiğince fazladır. Bu cümleler,
aralarına herhangi bir biçimsel bağlantı öğesi almadan da birbirlerinin anlamlarını
bütünleyici niteliktedir. Biçimsel bağlantı öğesi olmayan paragraflarda anlam bütünlüğü
daha belirgindir. Ana düşünce ile yardımcı düşünceler iç içedir. Oysa biçimsel bağlayıcı
öğelerle kurulmuş paragraflarda cümleler arasındaki anlam ilişkisi daha zayıftır.
Örnek :
Karagöz oyunu Osmanlı Türk toplumunun, yüzyıllarca yaşamış sanat dallarından biridir.
Tanzimat‟tan bu yana, özellikle Cumhuriyet döneminde yerini, Batı‟dan gelen sinema ve
tiyatroya bırakmıştır. Bu sanat dalı, bugün bize çok uzak ve yabancı gelen İslam uygarlığı
döneminde, halkın dilini, inançlarını, geleneklerini, zanaatlarını, siyasal ve toplumsal olaylar
karşısındaki düşünsel ve ruhsal durumunu yansıtan zengin bir kaynaktır. Geçmişi tanımak
ve öğrenmek isteyenler bu kaynağı değişik açılardan değerlendirebilirler.
Paragrafta Konu : Bir yazıya temel olan duygu, düşünce, durum,yargı ya da olaya konu
denir. Bir paragrafa yöneltilen; “Bu paragrafta ne anlatılmıştır?” sorusuna alınan yanıt,
konuyu verir.
Örnek :
Deneme ve eleştiri, edebiyatın en az değerlendirilen, buna karşın en gerekli
alanlarındandır. Sanıldığı kadar kolay olamayan , engin bir bilgi birikiminin yanı sıra; sentez
yeteneği, sağduyu ve hatta sezgi gerektiren alanlardır. Hele hele bir eleştiri yazarının
cesaretli olması gerekir. Çevresindekilerin ne diyeceklerinden korkmayacak, neye
inanıyorsa onu çekinmeden söyleyecek. Bu cesareti kendinde bulamayanlar ise, ne kadar
eleştiri yaptığını sanarsa sansın, başkalarına övgüler dizmekten öteye gidemeyeceklerdir.
Örnek 2:
Türk kırsal kesimini ilk kez öyküye, romana sokmuş, masalcılığı atmıştır. Nabizade Nazım,
edebiyatımızda Gerçekçilik akımının öncüleri arasındadır. Batı tekniğini ülkemize taşımış,
ruhsal analizlere yer vermiş, dildeki kargaşayı gidermek için çaba göstermiş önemli bir
yazarımızdır.
Paragrafın Ana Düşüncesi : Ana düşünce, bir yazının ya da yapıtın oluşturulmasının
temel nedeni, amacı ve yazıda ya da yapıtta öne sürülen, savunulan görüştür. Bir konunun
belli bir görüş açısından ele alınmasıyla ortaya çıkan genel bir yargı cümlesidir. Paragrafın
konusu saptandıktan sonra; “Bu konudan hangi sonuç çıkarılır?” ya da “Bu parçada hangi
düşünce savunulmaktadır?” sorularına alınacak yanıt ana düşünceyi verir.
Örnek :
Ben gönlümce yazabilmek için evime çekiliyorum. Kimsenin bana el uzatamayacağı, benden
söz edemeyeceği yabancı bir memlekette oturuyorum. Öyle bir yer ki, tanıdığım hiç kimse
okuduğu duanın Latince‟sini bilmez, hele Fransızca‟sından hiç anlamaz. Başka yerde yazsam
daha iyi yazardım, ama yazdığım şey daha az benim olurdu. Oysaki benim yazımda asıl
aradığım tam anlamıyla kendimin olmasıdır.
Örnek 2:
Medyanın toplum üzerinde kurduğu egemenlik, günlük hayatı, bireysel yaşantıyı her gün
daha derinden etkiliyor. Özel yaşantılara, bireye dönük alanlara dek uzanan medya,
yabancılaşmanın ve uzaklaşmanın en önemli nedenini oluşturmakta, kurduğu tek yönlü
iletişim ağıyla sağırlaştırıcılığını ve körleştiriciliğini yoğun ve etkin bir biçimde
sürdürürken, toplumun bireyleri arasındaki paylaşıcı iletişimi hızla kesmektedir.
Paragrafta Yardımcı Düşünceler : Her biri ana düşüncenin bir yönünü oluşturan, onu
ortaya çıkarıp destekleyen düşüncelere (yargılara) yardımcı düşünce denir.
ÖSS „de çok kullanılan sorular olan “Bu paragrafta aşağıdaki yargılardan hangisine
değinilmemiştir?” gibi sorular, paragraftaki bütün yardımcı düşüncelerin dikkate
alınmasıyla doğru olarak çözülür.
Örnek :
Gelecekte müziğin, her türlü romantik ağlaşmadan ve kendini beğenmişlikten, dizginsiz
duygulardan ve gösterişli propagandadan kurtulacağını, dinleyicisinin ne çok heyecanlı ve
sinirli ne de duyguca tembel olacağını, etkisinin şaşırtıcı olmaktan çok, düzen getirici bir
nitelik taşıyacağını, düşüncelere bulanıklık değil, aydınlık getireceğini umabiliriz.
Paragrafta Tema (Ana Duygu) : Tema, edebiyat türlerinden özellikle şiirde; verilmek
istenen, geliştirilen, seçilen ve işlenen konuya yüklenen duygu ve anlamdır.
Örnek :
Akan suyu severim ben
Işıldayan karı severim
Bir yeşil yaprak, bir telli böcek
Güneşi görsem sevinç dolar içime
Paragrafta Başlık : Bir yazıya verilen ada başlık denir. Kitabın adı, bölümün adı, konunun
adı, paragrafın adı… birer başlıktır.
Başlık, bir yazının neyi anlattığını, ya da bu yazının yazılma gerekçesini sezdirecek bir
özellik gösterir. Kısaca konuyu tanıtan, ana düşünceyi birkaç sözcükle yansıtan sözdür.
Başka bir deyişle başlık; konu – ana düşünce uyumunu yansıtan bir özellik gösterir.
“Bu paragrafa en uygun başlık hangisi olabilir? Şeklindeki sorularda, bu açıklamalar
dikkate alınarak başlık saptanmalıdır.
Konularına Göre Paragraf Çeşitleri : Paragraflarda çok değişik konular işlenebilir.
Kimilerinde bir olay ya da duygu anlatılabilir. Her yazı türü, konusuna uygun
paragraflardan oluşur. Makalede yer alan paragraflar düşünce ağırlıklıyken, anıda yer alan
paragraflar, gerçek bir yaşantıdan kaynaklandıkları için duygu ağırlıklı olurlar. Paragraflar,
içerdikleri konunun özelliğine göre değişik adlar alabilir.
Düşünce Paragrafı : Belli bir konu üzerinde belli bir bakış açısı olan, bu bakış açısını
ortaya koyan, bunu savunan ve tartışan bir paragraf türüdür. Kısaca, bir düşüncenin
başkalarına ulaştırılması amacıyla oluşturulan paragraflara düşünce paragrafı denir. Daha
çok makale, fıkra, deneme gibi yazı türlerinde düşünce paragrafları kullanılır. Düşünce
paragrafları, genellikle açıklayıcı ve tartışmacı anlatım biçimleriyle kurulur. Bu
paragraflarda bir ana düşünce ve bu ana düşünceyi destekleyen yardımcı düşünceler yer
alır.
Örnek :
Kişisel gözlemlerin öne çıktığı yazıların getirdiğini, bilimsel araştırmalar getiremez.
Aydınlar için çok önemli olan bilimsek araştırmalar, yazarlara yetmez; onlar için kişisel
saptamalar çok daha önemlidir. İnsanın insandan alabildiğini; deneylerin sayıların alması
olanaksızdır.
Olay Paragrafı : Olmuş ya da olabilecek türdeki olayları, kişi, yer ve zaman göstererek
anlatan cümlelerden oluşmuş paragraflardır. Bu paragraflarda belli bir olay yer alır. Olay
paragraflarına, roman, öykü, masal gibi edebiyat türlerinde rastlanır. Bu paragraflarda
temel amaç okuru olay içine çekmek, olay içinde yaşatmaktır. Olay paragrafları genellikle
öyküleyici anlatım biçimi kullanılarak kurulur.
Örnek : İlk dinlediğim konserdi bu. Çalgıcıları yönetenin müzik öğretmenimiz Suat Bey
olduğunu görmeyeyim mi? Hem de smokin giymişti. Penguen gibi bir görünüşü vardı.
Elindeki şef değneği ile sahnedeki çalgıcıları değil de, sanki dünyayı yönetiyormuş gibiydi.
Nasıl oluyor da böyle bir adam, bizim gibi bacaksızlara müzik dersi vermeye geliyor. Biz de
onunla alay etmeye kalkıyorduk.
Duygu Paragrafı : Olayı anlatan kişinin iç dünyasının, duygularının öne çıktığı bir paragraf
çeşididir. Yazar duygularını, kimi zaman öyküleyici, kimi zaman da betimleyici anlatım
biçimlerini kullanarak okura ulaştırır. Bu tip paragraflarda kişinin iç dünyasına yönelik
özellikler, tutkular, davranışlar, ağırlık kazanır.
Örnek :
Daha elli yaşına gelmemiştim; zengindim, ünlüydüm; sağlığım yerindeydi, aklı başında
çocuklarım vardı. Birdenbire hayatım duruverdi. Soluk alabiliyor, yiyip içiyor, uyuyordum.
Ama yaşamak değildi bu. Hiçbir şey istemiyordum artık. İstenecek bir şey olmadığını
biliyordum. Hayat, birinin yaptığı saçma bir şaka gibi geliyordu bana. Kırk yıl boyunca çalış
didin, ilerle; sonra da ortada hiçbir şey olmadığını gör.
Betimleme Paragrafı : Bir olayı, bir varlığı, durumu, çevreyi ya da bir kavramı göz önünde
canlandıracak biçimde anlatan paragraflara betimleme paragrafı denir. Gözlemlenen her
varlığın, tasarlanan her kavramın duyu organlarımız ve duygularımız üzerinde bıraktığı iz
betimlenebilir. Bu tür paragraflar çoğunlukla roman, öykü, gezi ve anı gibi yazı türlerinde
kullanılır.
Örnek :
Akçakavakların, dişbudakların arasından geçerek yeşil çam ormanına giriyorum. Yoğun bir
reçine kokusu duyuyorum. Çevrem yeşilin değişik tonlarıyla donanmış. Az ileride kalın
gövdeli, yaşlı bir çam ağacı görüyorum. Altına oturuyorum. Kekik kokuları geliyor burnuma.
Anlatımın Temel Nitelikleri :
Özlülük : Duygunun, düşüncenin ya da gerçeğin en kısa yoldan anlatımına özlülük denir.
Kısaca özlülük az sözle geniş bir düşünceyi ifade etmektir. Gereksiz sözcüklerden arınmış,
gereksiz ayrıntılara inilmemiş olan paragraflarda özlülük vardır. Söz gelimi; özdeyiş ve
atasözleri özlü anlatımın en güzel örneklerini oluştururlar.
Örnek :
Adam başı ile doğruldu. Daha bir saat olmuştu. Bitmek bilmeyen saatler geçecekti. Nasıl
geçecekti? Başını cama dayadı. Küçük bir insan istiyordu. Ona yalnızlığını unutturacak bir
çocuk. Herkese uygun görülen şans neden ona gülmemişti. Hangi suçun cezasını çekiyordu?
Çay bardağını verirken yenisini istedi. Daha kimbilir kaç çay, kaç sigara içecekti?…
Yalınlık : Duygunun, düşüncenin ya da gerçeğin sade, süssüz ve gösterişe kaçmadan
iletilmesine yalınlık denir. Roman, öykü gibi sanatsal yazılardan çok, bilimsel öğretici
yazılar yalınlığa dayanır. Çünkü bunlarda temel amaç, bir düşünceyi öne sürüp savunmak,
bir görüş öne sürmek ya da okura herhangi bir konu üzerinde bilgi vermektir.
Örnek :
Okuma, çok yönlü iletişimsel bir etkinlik, alışkanlığa dayanan bir yetidir. Bu yetinin
kazanılması, geliştirilmesi, alışkanlığa dayanan bir davranış biçimine dönüştürülmesi güç
bir iştir. Güç olduğu kadar sürekli bir iştir de. Yaşamın belli bir aşamasında başlayıp, belli
bir aşamasında biten bir iş değildir. Geothe‟nin yaşamının son yıllarında, 1830′larda
söylediği bir sözü anımsayalım: “Okumayı öğrenmek sanatların en gücüdür. Hayatımın
seksen yılını bu işe, doğru dürüst okumayı öğrenme işine verdim, yine de kendimden
memnun olduğumu söyleyemem.”
Akıcılık : Duygunun, düşüncenin ya da gerçeğin anlatımında dildeki pürüzlerin, okumayı ve
anlamayı güçleştiren unsurların ortadan kaldırılmasına ve cümlelerin söyleniş ve
okunuşundaki kolaylık ve rahatlığına akıcılık denir.
Cümlede seçilen sözcüklerin ses özellikleri ve cümlenin kuruluşundaki özen akıcılığı sağlar.
Ayrıca, anlatılan düşünce ve duyguların kolayca sezilebilir türden oluşu, akıcılığa yardımcı
olur. Akıcı olmayan paragraflarda anlatılmak istenen düşünce ve duygu belirsizleşir, tam
olarak anlaşılamaz.
Örnek :
Her zaman şık ve temiz giyinen, nazik, insanları olduğu gibi kabul etme olgunluğuna sahip
bir yazardır. Beyoğlu civarındaki evi, küçük bir müze görünümündedir, birçok sanatçının
uğrak yeridir. Sanat dünyasına adım atmaya çabalayan gençlere kapısını ve yüreğini
açmaktan kaçınmamış, alçakgönüllü bir beyefendidir. Bu nitelikleri, tükenmekte olan bir
neslin başlıca özelliklerini kişiliğinde bir araya getirmiştir.
Doğallık : Duygunun veya düşüncenin hiçbir yapmacığa kaçmadan içten, sıcak, olduğu gibi
anlatılmasına doğallık denir. Doğallıkta sanatsal bir kaygı güdülmez. Kendi kendine
oluyormuş gibi sıcak ve içten bir anlatım vardır.
Örnek :
Bugün, sen belki hatırlamazsın ama, senin ölümünden bu yana tam iki yıl geçti. Bu süre
içinde ben daha iyi ve akıllı olamadım; bu fırsatı da kullanamadım. Oysa yıllar önce, bazı
zamanlar sen olmasaydın birçok şey yapabileceğimi düşünürdüm. Şimdi artık suçun
kendimde olduğunu görmek zorundayım.
Evet babacığım, belki hatırlamazsın; ama bugün sen öleli tam iki yıl oluyor. Kimseye asıl
amacımı belli etmeden seni yaşatmaya çalışıyorum.
Özgünlük : Duygunun, düşüncenin, kavramın ya da gerçeğin anlatımının, anlatıcıya özgü
özellikler taşımasıdır. Özgün yapıtlarda başkalarını taklit etme ve onlardan etkilenme
yoktur. Sanatçı bütünüyle kendi yetenekleri, zevkleri ve beğenileri doğrultusunda,
başkalarının yapıtlarından farklı ürünler ortaya koyar.
Bir sanatçıyı anlatımındaki biçim, konuya yaklaşım şekli, kullandığı dil ve kurduğu cümleler
özgün yapar.
İnandırıcılık : Anlatılanları olmuş ya da olabilir olduğuna okuyucuyu inandırabilen anlatım
özelliğine inandırıcılık denir. Bir anlatımın inandırıcı olabilmesi için akla aykırı olmaması,
kişisellik ve duygusallıktan sıyrılıp nesnel yargıları içermesi gerekir. Makale gibi öğretici
yanı ağır basan türlerde bu anlatım özelliği ön planda tutulur.
Örnek :
İslamiyet‟in kabulünden önce Türklerin, başka hiçbir toplumun etkisinde kalmamış bir
dilleri ve edebiyatları vardı. Her ilkel edebiyatta da şiirle büyü birlikte yürümekte ve
dinsel törenler önemli bir yer tutmaktaydı. Bunun yanı sıra ozan, baksı, şaman gibi adlarla
anılan şairlerde olağanüstü güçler bulunduğuna inanılırdı. Çoğu ortak ve sözlü ürünlerden
oluşan bu edebiyatın en önemli bölümünü destanlar oluşturmaktaydı.
Anlatım Biçimleri
Anlatım Biçimleri:
Anlatım Biçimleri : Bir düşünceyi, bir duyguyu, bir tasarıyı, bir olayı sözle ya da yazıyla
ifade etmeye anlatım denir.
Birbirinden farklı konuları, olayları, gözlem ve izlenimleri anlatırken kullanılan yöntemlere
ise anlatım biçimi denir.
Açıklayıcı Anlatım : Bu anlatım biçiminde temel amaç, okura herhangi bir konu üzerinde
bilgi verme, iyice anlaşılmayan ya da yanlış anlaşılan bir sözü, bir düşünceyi açıklığa
kavuşturmaktır. Bu anlatım biçiminde temel amaç bilgi vermek olduğu için belirtilen yargı
tartışılmaz; konuyla ilgili karşıt görüşlere yer verilmez. Anlatım oldukça ciddi, kuru ve
öğreticidir.
Açıklamanın yapılabilmesi, bir bilginin tam ve eksiksiz olarak verilmesi için
tanımlamalardan, örneklemelerden, karşılaştırmalardan ve sayısal verilerden yararlanılır.
Fıkra, makale, deneme, gezi, eleştiri, röportaj gibi yazı türlerinde açıklayıcı anlatım biçimi
yoğun olarak görülür.
Örnek :
Çağdaş eğitim, bireyi bilgi ile donatmaktan çok, ona kendi kendine bilgi edinme yollarını
öğretmeyi amaçlar. Bireyde, sağlıklı düşünme, doğru anlama, toplum içinde türlü durumlara
olumlu uyum sağlayabilme yeteneklerinin geliştirilmesini ister. Sağlıklı düşünme, öncelikle
dilin işleyiş düzeninin kavranmasına bağlıdır. Bu sebeple kişinin eğitimi ile ana dili arasında
doğrudan bir bağlantı vardır.
Tartışmacı Anlatım : Bu anlatım biçiminde birbirine karşıt düşünceleri, bir konuyla ilgili
kanıları değiştirmek, çürütmek ya da onların yerine yenisini koymak amaçlanır.
Tartışmacı anlatımda yazar, inandırıcılığı sağlayabilmek için ciddi ve ağırbaşlı bir anlatım
yerine sohbete varan rahat bir anlatım kullanır. Yazarın sık sık sorular sorup bunlara
yanıtlar vermesi, bu anlatımın ayırt edici bir başka özelliğidir.
Tartışmacı anlatım, bilimsel inceleme ve araştırmaya dayalı yapıtlar başta olmak üzere
eleştiri, fıkra, deneme, makale, röportaj gibi yazı türlerinde de sık sık rastlanan bir
anlatım biçimidir.
Örnek :
Gene bir eski özlemdir, gidiyor. Yeniye kötü kötü bakıyorlar, mana yokmuş, güzel değilmiş,
düşünmekten, çalışmaktan kaçınan kimselerin ne yaptıklarını bilmeden ortaya attıkları
şeylermiş. Geçmişin büyük eserlerini inceleyip de onlardan örnek almalıymışız. Oysa ki
asıl, yeni zordur; yeninin manasını anlamak, güzelliğini duymak zordur. Bunun için
alışkanlıklarımızı aşmak, dikkatimizi işletmek gerekir.
Betimleyici Anlatım : Varlıkların kendilerine özgü ayırıcı niteliklerini, bu niteliklerin duyu
organlarımız üzerindeki etki ve izlenimlerini görünür kılmaya, onları sözcükler aracılığıyla
resimlendirmeye betimleme denir.
Bir anlatımın betimlemelere dayandırılması ve betimlemenin amaç olarak kullanılması ile
oluşturulan anlatım biçimine betimleyici anlatım denir.
Betimlemede, görme, işitme, tatma, dokunma ve koklama duyularına yönelik bir anlatım
vardır. Herhangi bir varlığın, nesnenin, olayın veya çevrenin, duyu organlarımız üzerinde
bıraktığı izlenimler belirli bir plana göre okura aktarılır.
Betimleyici anlatım biçimi, amacına göre iki çeşittir:
Açıklayıcı Betimleme : Bu tür betimlemelerde amaç bilgi vermektir. Betimlenen varlık
yada nesne tanıtıcı ve ayırıcı özellikleriyle nesnel bir tutumla okura aktarılır.
Sanatsal Betimleme : Bu betimlemede temel amaç, izlenim kazandırmaktır. Anlatımda,
genel ayrıntılardan, ayırıcı ayrıntılara doğru gidilir. Kısaca gözlemlenen varlık ya da
nesnenin anlatıcı üzerinde bıraktığı etki yansıtılır.
Örnek :
Burada müthiş karasinek vardı. Hele kebapçının bulunduğu yerde… Bir dükkanda ve
etrafında bu kadar sinek olmasının bir hikmeti vardır, elbette…
Öyküleyici Anlatım : Tasarlanan, gözlemlenen ya da yaşanan bir olayı yer, zaman ve kişi
kavramlarına bağlayarak anlatan anlatım biçimine öyküleme denir. O halde öykülemede
dört temel kavram bulunur:
Öykülemede, konuyu geliştiren olgu ya da olgular vardır ki buna olay denir.
Öykülemede, olayın geçtiği çevre ya da yer kavramı bulunur.
Olayın akışı içinde aklımızda yarattığımız kavram, zaman öğesini oluşturur.
Olayın içinde yer alan veya bu olayı yaratan öğelere kişi adı verilir.
İki farklı öyküleme biçimi vardır:
Açıklayıcı Öyküleme : Birtakım bilgileri zamansal oluşuma (kronolojiye) göre anlatan ve
sanatsal bir kaygının güdülmediği bir öyküleme biçimidir. Temel amaç herhangi bir şeyi
tarihsel gelişimi içinde okura aktarmak, bu konuda onu bilgilendirmektir.
Sanatsal Öyküleme : Bu öykülemede bilgilendirme amacı yoktur. Temel amaç bir olay
anlatıp okuru o olayın içine çekmek, onun içinde yaşatıp okuru duygulandırmaktır. Öykü,
roman gibi yazınsal türlerin kullanıldığı öykülemeye sanatsal öyküleme denir.
Örnek :
Hamdi amcamı en son 1960-1961 yıllarında gördüm. Bir iş nedeniyle Ankara‟ya gelmişti.
Beni görmeden gitmeyi içine sindirememiş, telefon edip geleceğini söylemişti. Tıpkı
çocukluğumda babamı beklediğim gibi, camdan cama koşup gelişini bekledim. Uzun yıllar
sonra birbirimizi görüp konuşacaktık. Amca yeğen birbirimize sarıldık. Hem sevinçten hem
de annemi babamı anımsayıp ağladık. Çocuklarımı kucağına aldı. Onları öpüp öpüp sevdi.
Kardeşim Leman Hanım, bunları görseydi, dedi. O gün onu son görüşüm oldu. Öldüğünü
duyduğum zaman ne yapacağımı şaşırdım…
Düşünceyi Geliştirme Yolları (Anlatımda Başvurulan Yollar) : Bir düşüncenin, bir
konunun, bir açıklamanın tam olarak anlatılabilmesi için yararlanılan yönteme “düşünceyi
geliştirme yolu” ya da “anlatımda başvurulan yol” adı verilir. Bir paragrafta düşünceyi
geliştirme yollarından yalnız biri kullanılabileceği gibi, bunların birkaçı da kullanılabilir.
Düşünceyi Geliştirme Yolları :
Tanımlama : Bir varlığın, bir nesnenin ya da bir kavramın özel ve değişmez niteliklerini
sıralayarak onu tanıtmaktır. Tanımlama, genellikle, paragrafın giriş bölümünde yer alır.
Gelişme ve sonuç bölümlerinde tanımlamalara pek rastlanmaz. Tanımlama, daha çok
açıklayıcı ve tartışmacı anlatım biçimlerinde kullanılan bir düşünceyi geliştirme yoludur.
Örnek :
Roman, insanların başından geçen ya da geçebilecek türdeki olayları yer ve zaman
belirterek anlatan uzun yazı türüdür. Yazarın üstün bilgisi, sağlam gözlemi, duygusu
romanın başarılı olmasını sağlayan en önemli etkendir.
Örnekleme : Genellikle soyut bir düşünceyi ya da kavramı somutlamak; onu görünür, bilinir
kılmak için bir yapıtı, bir kişiyi, bir olayı paragrafa aktarmaya örnekleme denir.
Örnekleme, düşünceyi somut kılacağı için onun hem daha kolay anlaşılmasını, hem de
inandırıcılık kazanmasını sağlar. Örnek olarak verilen şey, anlatımı somutlayacak nitelikte
genel ve bilinir bir şey olmalıdır. Örnekler, bir paragrafın daha çok gelişme bölümünde yer
alır. Çünkü bu bölümde konu açılacak ve ona somutluk ve inandırıcılık kazandırılacaktır.
Örnek :
Kültür, bir toplumun yaşama biçiminde, davranışlarında belirginleşir, giyinişine, yiyip
içmesine, çalışmasına, hatta jestlerine yansır. Bir Türk „hayır‟ anlamında başını yukarı
kaldırır. Amerikan kültüründe ise aynı amaç için baş iki yana hareket ettirilir. İki erkeğim
kol kola girip gezmesine Anglosakson ülkelerinde rastlayamazsınız.
Karşılaştırma : Nesneler, kavramlar, olay ya da durumlar arasındaki benzerlik veya
farklılıkların dile getirilmesidir. Dolayısıyla karşılaştırma, yalnızca iki kavram arasındaki
karşıtlıkları gösterme değildir. Benzerlikleri gösterirken de karşılaştırmalardan
yararlanılabilir. Böylece sözü edilen kavram daha görünür, daha somut bir özellik kazanmış
olur.
Örnek :
Hayvanların koşullanmaya ve denem yanılma etkinliğine dayanan öğrenmeleri yanında, insan
öğrenmesinin ayrı bir niteliği vardır. İnsanın her öğreniş aşaması bedence belirli bir
olgunlaşmayı gerektirir. Söz gelimi; konuşmayı öğrenmek yalnız ses çıkarmak değildir.
Benzetme : Bir durumu, bir kavramı açıklarken bilinen ve ondan daha etkin benzerinden
yararlanmaya benzetme denir.
Örnek :
Boş bırakılmış topraklar, gübreli ve bereketli ise, yüz bin çeşit otla dolar. Yararlı
olabilmeleri için onlara kazma vuruyor, işe yarar tohumlar ekiyoruz. Ruhlar da böyledir.
Onları bir fikirle uğraştırıp dizginlerini tutmazsanız, uçsuz bucaksız bir hayal dünyasında
başıboş, öteye beriye dolaşıp dururlar. Bir amaca bağlanmayan ruh, yolunu yitirir.
Tanık Gösterme : Anlatma somutluk ve inandırıcılık kazandırmak amacıyla başkalarının
düşünce ve sözlerinden yararlanmaya tanık gösterme denir. Ancak tanık gösterilen kişi,
bilinen ve kabul gören bir özellikte olmalıdır. Yoksa sıradan bir insanın tanık gösterilmesi,
düşünceyi inandırıcı kılmaktan uzak düşer.
Tanık olarak seçilen, kişi değil de bir söz ise bu, tırnak içine alınarak verilmelidir. Ayrıca
hem kişi adı kullanılıp hem de onun konuyla ilgili sözleri verilecekse, bu sözler tırnak içine
alınmalıdır.
Örnek :
Jan Paul Sartre şöyle der: “İnsan bazı şeyleri söylemeyi seçtiği için yazardır.” Bu görüşe
katılmamak mümkün mü? Söz sanatçısı dediğin, herkesin söylemek isteyip de
söyleyemediği sözleri, kendine özgü biçimler arasından seçerek söyleyivermeli ve
okuyucuya : “Benim söylemek istediğimden daha güzel” dedirtmeli.
İlişki Kurma: Paragrafta ortaya konan düşüncenin açıklanması için, herhangi bir durumun
ya da olayın ortaya çıkışını, onun nedenini geçmişte olan bir başka duruma veya olaya
dayandırarak açıklamaktır. Bu anlatım yolunda geçmişteki bir olay anımsatılarak asıl
anlatılmak istenen daha net ve inandırıcı bir biçimde ortaya konmuş olur.
Örnek :
Ben, hasta ruhları ve sinirli insanları daima yüzlerinin tebessümlü olup olmamasıyla teşhis
ederim. Sinirli adamların yüzleri gülmez. Tebessümden mahrum bir çehre gördüğüm
zaman, derhal bunun bir sinir hastasına ait olduğunu anlarım. Tebessüm, ruhun sağlamlığı
kadar, saadetin de müjdecisidir.
Sayısal Verilerden Yararlanma : Bir düşünceyi aktarabilmek için anlatılmak istenen
nesnenin ya da kavramın nicelik özelliklerinden yararlanmadır. Bu düşünceyi geliştirme
yolu, daha çok tekniğe ve istatistiğe dayalı bilgilerin anlatımında kullanılır.
Örnek :
Öğrencilerin çalışırken ara verip dinlenmeleri gerektiğini düşünenlerdenim. Mola
verilmeden yapılan uzun soluklu bir çalışma, verimi düşürür. Ellişer kişiden oluşan iki ayrı
gruba yüz soruluk bir test uygulanır. Grubun biri, testi hiç ara vermeden yanıtlarken,
diğer gruba elli sorudan sonra 15 dakikalık dinlenme verilir. Dinlenme almayan grubun
başarısı, alan grubun başarısından % 30 düşük çıkar.
Ses – Biçim – Noktalama – Yazım Kuralları
icindekiler:
Ses Bilgisi
Biçim Bilgisi
Noktalama İşaretleri
Yazım Kuralları
Ses – Biçim – Noktalama – Yazım
Ses Bilgisi :
Dil ve Ses : Dil, seslerden oluşan bir işaretler dizgesi olup duygu, düşünce ve istekleri
aktarmaya yarayan araçtır.
Türkçe‟nin Sesleri : Kulağın duyabildiği titreşimler ses olarak adlandırılırken seslerin
yazıdaki hallerine harf denir. Türkçe‟nin yazı dilinde 29 harf vardır. Bu harfler, ses
özellikleri yönünden ünlü ve ünsüz harfler olmak üzere iki grupta incelenir.
Ünlüler (sesliler) : Ses yolunda herhangi bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Ünlüler tek
başlarına söylenebilen, tek başlarına hece ya da sözcük olabilen seslerdir.
Türkçe‟de bütün ünlüler aynı değerdedir. Uzun ya da kısa ünlü olmaz. Bu nedenle içinde uzun
ünlü bulunan sözcükler Türkçe olamaz.
Ünlüler, kalın-ince, düz yuvarlak, geniş-dar olma özelliklerine göre aşağıdaki şemada olduğu
biçimde gruplandırılır.
Düz Yuvarlak
Büyük Ünlü Uyumu : Ünlü harflerin, kalınlık-incelik yönünden uyumudur.
İlk hece Diğer heceler
a,ı,o,u a,ı,o,u
e,i,ö,ü e,i,ö,ü
Örnek : Uyan
Kalın ağaç
İnce çiçek
Uymayan
Domates vücut
Sürahi insan
Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :
Büyük ünlü uyumuna uymayan çok az Türkçe sözcük vardır.
Örnek : ana (anne), alma (elma), kangı (hangi), karındaş (kardeş)
Büyük ünlü uymuna aykırı sözcükler genellikle yabancı kökenlidir.
Örnek : Silah, gazete, mevcut, insan
Sözcüklere eklenen ekler de genellikle bu kurala uyar Ancak Türkçe‟deki altı ek büyük
ünlü uyumuna uymaz.
Örnek : akıl-lı, çimen-ler, çocuk-da, eviniz-de, yürü-yor, bakar-ken, akşam-ki, sabah-leyin,
yeşil-imtrak, turunç-gil
Bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örnek : Atakule, Kadıköy
Küçük Ünlü Uyumu : Bir sözcükteki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık yönünden uyumudur.
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden (a,e,ı,i) biri bulunuyorsa, diğer
hecelerdeki ünlülerde düz olur.
İlk hece Diğer heceler
a,e,ı,i a,e,ı,i
Örnek : bilge, ıslak, azgın, incirler
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü) biri bulunursa ikinci ve diğer
hecelerde ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) ünlüler yer alır.
İlk hece Diğer heceler
o,ö,u,ü a,e,u,ü
Örnek : oduncu, gülümsemek, kömürlük, öğrenci
Küçük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :
Dilimizde “o,ö” yuvarlak ünlüleri yalnızca ilk hecede kullanılabilir.
Örnek : Uymayanlar : doktor, motor, otobüs
Uyanlar : üzüm, kömür, soba
Yuvarlak ünlülerden biriyle başlayarak bir hecede “a,e” düz ünlülerine geçen bir
sözcük, düz ünlüden sonra düz ünlü gelir kuralına göre “ı,i” düz ünlülerine de geçebilir.
Örnek : böy-le-si-ni, oy-ma-cı-lık
Türkçe sözcüklerin öncelikle büyük ünlü uyumuna uyması gerekir. Büyük ünlü uyumuna
uymadığı halde küçük ünlü uyumuna uyan sözcükler Türkçe sözcük olmaz.
Örnek : misafir, tasvir, kalem
Büyük ünlü uyumuna uymayan “-ki” eki, yuvarlaşarak küçük ünlü uyumuna uyar.
Örnek : dünkü, bugünkü
UYARI : İki heceli olup orta hecelerinde “b,m,v” ünsüzleri bulunan kimi Türkçe sözcükler,
bu ünsüzlerin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle küçük ünlü uyumuna aykırı düşer. Örnek:
Yağmur, çamur, kabuk, tavuk, kavun
Ünsüzler (Sessizler) : Tek başlarına söylenemeyen, ancak bir ünlünün yardımıyla
söylenebilen seslere ünsüz denir. Türkçe‟de 21 ünsüz vardır.
Ünsüz Harflerin Özellikleri :
Türkçe‟de normalden kalın ya da ince okunan bir ünsüz yoktur.
Örnek : rüzgar, kagir, lazım
Yansımaların dışında Türkçe sözcüklerin başında “c,ğ,l,m,n,r,z” ünsüzleri bulunmaz.
Türkçe sözcüklerde “j,f” ünsüzleri hiç kullanılmaz.
Örnek : fare, jambon, jilet
Türkçe sözcükler iki ünsüzle başlamaz.
Örnek : krem, spor, tren, plak, trafik
Bileşik sözcükler ve özel isimler dışında Türkçe sözcüklerde “n-b” sesleri yanyana
gelmez.
Örnek : İstanbul, Safranbolu, Sonbahar, Ambar, Kumbara, Perşembe
Ünsüzler çıkarılırken ses tellerinde titreşimli olmalarına karşın, kimi ünsüzlerin çıkışında
titreşim olmadığı görülür. Bu açıdan değerlendirildiğinde ünsüzler, sert ve yumuşak ünsüzler
olmak üzere iki grupta incelenir.
Ünsüz Benzeşmesi Kuralı : Sert ünsüzlerin (f,s,t,k,ç,ş,h,p) biriyşe biten sözcüklere c,d,g
yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde, bu eklerin başındaki
C, Ç „ye D,T‟ ye G,K‟ ye dönüşür.
Ünsüz sertleşmesi kuralına aykırı yazımlar yazım yanlışı yaratır.
Örnek :
Giriş-gen girişken
Dost-dur dosttur
Arap-ca Arapça
1) Ünsüz sertleşmesi, özel adlara ve sayılara getirilen eklere de uygulanır.
Örnek: Yanlış Değişim Doğru
Sinop‟da “d”,”t” „ye Sinop‟ta
Mehmet-cik “c”,”ç” „ye Mehmetçik
1970 „den “d”,”t” „ye 1970′ten
1923 „de “d”,”t” „ye 1923 „te
Örnek :
Beklediğimiz otobüs Ulus‟dan kalkıp, Kızılay‟dan geçecek.
Bu saatte oraya çoktan varmışdır.
2) Sözcük biçiminde olan de / da bağlacı, ünsüz sertleşmesi kuralından etkilenerek, te /
ta biçiminde yazılmaz.
Örnek : Yanlış Doğru
Hiç te hiç de
Olup ta olup da
3) Ünsüzlerin benzeşmesi kuralına aykırı olan bazı ekler vardır.
Örnek : Yanlış Doğru
Üç – ken üç – gen
Çocuk – çağız çocuk – cağız
Ünsüz Yumuşaması (Değişimi) Kuralı : Bir sözcük p,ç,t,k sert ünsüzlerinden biriyle
biterken, bu sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, sert ünsüzler yumuşayarak;
p,b „ye – ç,c „ye – k,ğ „ye – t,d „ye dönüşür.
Örnek : Balık balığın
Kitap kitaba
Ağaç ağacı
Kağıt kağıdı
Ünsüz Yumuşamasıyla İlgili Kurallar :
1) Kimi Türkçe ve Türkçe‟ye girmiş sözcüklerde yumuşama görülmez.
Örnek : Konut konutun (Türkçe) hilafet hilafeti (Yabancı)
Taşıt taşıta (Türkçe) barikat barikatın
(Yabancı)
2) Tek heceli sözcüklerde de genellikle yumuşama olmaz.
Örnek : saç saçım
Kaç kaça
3) Özel adların sonuna gelen p,ç,t,k set ünsüzleri yalnızca okunurken yumuşatılır. Bu
yumuşama yazımda gösterilmez.
Örnek : Okunuş Yazılış
Ayvalığ‟a Ayvalık‟a
Ahmed‟in Ahmet‟in
Türkçe‟de Meydana Gelen Ses Olayları:
Ses Düşmesi : Kimi sözcüklerin çekimlenişinde veya türeyişinde, bir sesin düştüğü görülür.
a) Ünlü Düşmesi : İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek
aldıklarında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler. Buna orta hece
düşmesi de denir.
Omuz um omzum oğul u oğlu
Kahır ol kahrol seyir et seyret
Ayır ıntı ayrıntı sıyır ık sıyrık
Yalın ız yalnız yanıl ış yanlış
b) Ünsüz Düşmesi : Bazı sözcükler, çeşitli etkilerle birleşirken sözcüğün
sonundaki ünsüz harf düşebilir. Bu olaya ünsüz düşmesi adı verilir.
Yumuşak cık yumuşacık sıcak cık sıcacık
Yüksek l yüksel küçük l küçül
Rast gelmek rasgelmek ast teğmen asteğmen
Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda bir hece veya ses düşmesi meydana gelir.
Ses Türemesi : Sözcükler kimi eklerle birleşirken zaman zaman araya başka yeni sesler
girer. Türkçe‟de ses türemesi olayına fazla rastlanmaz.
Ses türemesi yaratan başıca durumlar;
a) Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, Türkçe sözcüklerde
iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu ünlülerin arasına “y,ş,s,n” ünsüzlerinden uygun
olan biri gelir. Bu ses türemesine kaynaştırma da denir. Örnek :
Oku-y-an okuyan
Baba-s-ı babası
Yedi-ş-er yedişer
Elma-n-ın elmanın
b) Yardımcı eylemle yapılan bileşik eylemlerde ad soylu sözcükte ses türemesi
görülür.
Örnek : his etmek hissetmek
Red etmek reddetmek
Bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcüklerde aynı türeme ortaya çıkar.
Örnek :
Af-ı affı
Had-i haddi
c) Kimi sözcükler pekiştirilirken ses türemesi meydana gelir.
Örnek : Yalnız yap-a-yalnız
Sağlam sap-a-sağlam
Dar-a-cık daracık
Bir-i-cik biricik
Ses Daralması : “a,e” geniş ünlüsüyle biten sözcüklere “-yor” şimdiki zaman eki
getirildiğinde, bu geniş ünlüler daralıp değişerek “ı,i,u,ü” olur.
Örnek : bekle-yor bekliyor
Oyna-yor oynuyor
“-ma,-me” olumsuzluk ekleri de “-yor” ekiyle birleştiğinde daralarak “-mı, -mi, -mu, -mü”
olur.
Örnek : gelme-yor gelmiyor
Bakma-yor bakmıyor
Ulama : Ünsüz harfle biten sözcüğün son ünsüz harfinin kendisinden sonra gelen ve ünlü
harfle başlayan sözcüğün ilk hecesiyle birleştirilerek okunmasıdır. Örnek :
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç
Biçim Bilgisi :
Türkçe‟nin Sözcük Yapısı : Dilimizde sözcükler üç ayrı şekilde yapılır ve üç farklı
yapılanma adı alır :
1) Kök durumunda olabilir (Basit Sözcük)
2) Köklere ve gövdelere getirilen eklerle türetilebilir. (Türemiş Sözcük)
3) İki ya da daha çok sözcüğün birleşmesinden meydan gelebilir. (Bileşik Sözcük)
Kök : Bir sözcüğün üzerinde bulunan bütün ekler atıldığında anlamlı olarak kalabilen en
küçük parçadır. Örnek : Bal, kaş, göz, el
Dilimizde sözcük kökleri genel olarak tek hecelidir; ancak iki ya da üç heceli olan sözcük
köklerine de rastlanır. Örnek : Otur, yürü, çiçek, emek, sarı, kelebek
UYARI : Dilimizde, kökle ek arasında anlam ilgisi bulunur. Bu nedenle, sözcüğün kökünü
bulmak için ek varsaydığımız kısımları attığımızda, kalan kökle, sözcüğün ilk şekli arasında
anlamca bir bağ yoksa, atılan kısımlar ek değildir. Kısacası bu, kök halinde bir sözcüktür.
Örnek : yık – ık bil – gi bal – ık balık göl –
ge gölge
kök ek kök ek ek değil kök ek
değil kök
Sözcük Kökleri Üç Grupta İncelenir :
1) Ad (isim) Kökleri : Örnek : el, oda, ot, balık, pat, fıs, cız
2) Eylem (fiil) Kökleri : Örnek : koş-, git-, bak-, sus-, aç3) Ortak (ikili) Kökler : Örnek : barış, güven, eski, boya, sıva, damla
Örnek : Bir damla su bile kalmadı.
Ad
Çeşme sabaha kadar damladı.
eylem
UYARI : Ortak kökler arasında bir anlam yakınlığı olduğuna dikkat edilmelidir. Hem ad
hem de eylem kökü olup da anlamca ilgisiz olan sözcük köklerine sesteş (eşsesli) kökler
denir.
Örnek : Bu kız beni kızdırıyor.
Ad (genç kadın) Eylem (sinirlenmek)
Satırlarıma son verdim. Satırla kolunu kesti.
Ad (düz yazıda dize) Ad (kesici bir alet)
Ek : Sözcük kök ve gövdelerine getirildiğinde onların anlamlarını değiştiren, kimi zaman
anlamlarıyla birlikte türlerini değiştiren ya da sözcüklerin cümle içindeki görevini
belirleyen hece ve seslerdir.
Bir ekin sözcük üzerinde üç farklı işlevi vardır. Bunlar :
1) Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmek,
2) Eklendiği sözcüğün anlamıyla birlikte türünü değiştirmek, (Addan-eylem, eylemdenad gibi)
3) Eklendiği sözcüğün cümle içindeki görevini belirlemek. (Nesne, Yüklem, Tümleç gibi).
İşlevlerine göre ekler ikiye ayrılırlar:
Yapım Eki : Eklendiği sözcüğün kök anlamıyla bağlantılı bir biçimde yeni anlamda bir
sözcük türetmeye yarayan eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamıyla birlikte kimi
zaman türünü de değiştirir. Örnek:
balık örtü
bal ık ört ü
balık bal ört örtü
Yapım Eki Çeşitleri :
Addan Ad Yapım Ekleri :
Ekler Örnekler Ekler Örnekler
Addan Sıfat Yapım Ekleri :
Ekler Örnekler Ekler Örnekler
Addan Zarf Yapım Ekleri :
Ekler Örnekler
-leyin,-layın Sabah-leyin,akşam-leyin
-ce,-ca Gizli-ce,usul-ca
-çe-,ça Çok-ça,yavaş-ça
-ken Er-ken
-tan,-ten,-den,-dan Sabah-tan,erken-den
-ın,-in Kış-ın,yaz-ın
Addan Eylem Yapım Ekleri :
Ekler Örnekler
-de,-da,-te,-ta Gürül-de,ışıl-da
-e,-a Yaş-a,tür-e
-el,-al Düz-el,az-al
-r,-ar Kara-r,yaş-ar
-imsa,-ımsa Ben-imse,az-ımsa
-le-,-la -baş-la,el-le
-leş-,-laş Bir-leş,katı-laş
-se,-sa Su-sa,anım-sa
-kır,-kir,-kur,-kür Fış-kır,tü-kür
-r,-ür Deli-r,üf-ür
Eylemden Ad Yapan Ekler :
Ekler Örnekler Ekler Örnekler
Eylemden Eylem Yapan Ekler :
Ekler Örnekler
-t Uyu-t,yıka-t
-ar,-er,-ır,-ir Piş-ir,kop-ar
-dır,-dir,-dur,-dür,-tır,-tir,-tur,-
tür
Bil-dir,in-dir
-l,-ıl Sar-ıl,yaz-ıl
-n,-ın Giy-in,yaz-ıl
-ş Ağla-ş,bekle-ş
-ı,-i,-u,-ü Kaz-ı,sür-ü
Yapım Ekleriyle İlgili Özellikler :
1) Yapım eki, bir sözcüğün köküne getirildiğinde o sözcüğü gövdeye dönüştürür.
Örnek : Baş : Ad Kökü
Baş-la : Eylem gövdesi
2) Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir. İlk yapım eki, kökü gövdeye dönüştürürken,
diğer yapım eklerinin gövdeye getirildiği kabul edilir.
Örnek : Göz : Ad Kökü
Göz-lük : Ad Gövdesi
Göz-lük-çü : Ad Gövdesi
3) Bir sözcükte yapım eki çekim ekinden önce gelir.
Örnek : yaş – a – dık – lar – ımız
Yapım eki Çekim eki
4) Sesteş ekler birbirine karıştırılmamalıdır.
Örnek : Yaz-ı-s-ı-n-ı çok beğendik.
Çekim Eki : Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmeyip, yalnızca cümle içindeki görevini
belirleyen eklerdir. Çekim ekleri, sözcükleri birbirine çeşitli görev ve anlam ilgisiyle bağlar
ve cümleyi oluşturur. Örnek : Kardeş kitap kitapçı al.
Adlara Gelen Çekim Ekleri :
Ekin adı Örnek Çekimler
Çoğul Ekleri : -ler, -lar Ev-ler, çocuk-lar,biz-ler
Tamlama Ekleri : -ın,in,-un,-ün,-ı,-i,-u,-
ü
Duvar-ın,boya-s-ı, kız-ın, saçlar-ı
Ad Durum Ekleri . -i,-e,-de,den Kapı-y-ı,ev-e,masa-da,çanta-dan
İyelik Ekleri : -im,-in,-i,-imiz,-iniz,-
leri
Kalem-im,akıl-ın,anne-si,okul-umuz
Kişi Ekleri : -im, -sin,-dir,-iz,-siniz,-
dirler
Türk-üm,Türk-sün,Türk-tür,Türküz
Ek eylemler : -dir,-idi,-imiş,-ise Güzel-idi,tatlı-imiş,benim-ise
Eylemlere Gelen Çekim Ekleri :
Ekin adı Örnek Çekimler
Bildirme Kipleri : -yor,-acak,-r(-z),-dı,-
mış
Oku-yor,bak-acak,yürü-r,bitme-z,gel-di,anlamış
Dilek Kipleri : -a,-e,-sa,-se,-malı,-meli,-
sin
Bak-a-lım,git-e-y-im,oku-sa,bil-se,yaz-malı
Kişi Ekleri : -im/-m,-i/-sin,-k/iz,-
siniz/niz,-ler
Bak-ı-yor-um, bil-di-n,bekle-di-k,gel-i-yor-uz
Olumsuzluk Ekleri : -ma,-me Düşün-me,bak-ma,konuş-ma
Ek eylemler : -dir, -idi, -imiş Bil-i-yor-dur,al-mış-idi-m,söyle-yor-imiş
Gövde : Yapım eki alan sözcüklere gövde denir. Yapım eki bir sözcüğün köküne
getirildiğinde o sözcüğü kök olmaktan çıkararak gövdeye dönüştürür.
Örnek :
İnce – l incel(mek)
Kök yapım eki eylem gövdesi
Söz – lük sözlük
Kök yapım eki ad gövdesi
Utan – gaç utangaç
Kök yapım eki sıfat gövdesi
Gece – leyin geceleyin
Kök yapım eki zarf gövdesi
Yapıları Yönünden Sözcükler :
Basit Sözcükler : Herhangi bir yapım eki almamış ya da bir sözcükle birleşmemiş olan
sözcüklere yapıları yönünden basit sözcük denir.
Örnek : Kuşların kanadına yazdım aşkımı.
Kuş – lar – ın kanat – ı – n – a yaz – dı – m .
Çoğul tamlayan tamlanan kaynaştırma yönelme görülen 1. tekil
Eki Eki Eki ünsüzü durum eki geçmiş şahıs
Zaman eki
eki
Aşk – ım – ı . - tekil belirtme
iyelik eki eki
Türemiş Sözcükler : Yapım ekleri alarak yeni bir anlam ve biçim kazanmış olan sözcüklere
yapıları yönünden türemiş sözcük denir.
Örnek : Ölümün anlamı değişti birden.
Öl – üm – ün an – la – m – ı değ – iş – ti bir
- den.
Eylemden ad addan eylem eylemden ad eylemden eylem addan
zarf
Yapım eki yapım eki yapım eki yapım eki yapım
eki
Bileşik Sözcükler : İki ya da daha çok sözcüğün birleşip kaynaşmasından oluşan sözcükler
yapıca bileşiktir.
Kuruluşlarına Göre Bileşik Sözcükler :
a) Belirsiz ad tamlaması biçiminde yapılanlar :
Örnek : Buzdolabı, Çörekotu, Aslanağzı, Dilbilgisi
b) Takısız ad tamlaması biçiminde yapılanlar : Örnek : Atatürk, Konutkent, Kadıköy,
Anıtkabir
c) Sıfat tamlaması biçiminde yapılanlar : Örnek : Sivrisinek, Akdeniz, Yalınayak,
Kocatepe
d) Cümle biçiminde kalıplaşanlar : Örnek: Gecekondu, Külbastı, Mirasyedi,
İmambayıldı
e) Bir ad, bir eylem kökünün birleşip kaynaşmasından yapılanlar :
Örnek : Erol, Şenol, Seyret, Karnıyarık
f) İki eylem kökünün birleşip kaynaşmasından oluşanlar :
Örnek : Çekyat, Uyurgezer, Gelgit, Biçerdöver
g) İki yansıma sözcüğün birleşip kaynaşmasından oluşanlar:
Örnek : Çıtçıt, Gırgır, Cırcır, Pırpır
h) Ses değişimiyle oluşan bileşik sözcükler :
Örnek : Ne + için Niçin
Pazar + ertesi Pazartesi
Kahve + altı Kahvaltı
Kayın + ana Kaynana
Anlamlarına Göre Bileşik Sözcükler :
a) Bileşik sözcüklerin büyük çoğunluğunda, birleşen her iki sözcük de kendi anlamının
dışına kaymıştır. Örnek : Hanımeli, Aslanağzı, Kuşbaşı, Kadınbudu
b) Bileşik sözcüğü meydan getiren sözcüklerden biri kendi anlamında, diğeri kendi
anlamının dışında kullanılmış olabilir. Örnek : Ateşböceği, Basımevi, Aşçıbaşı, Başçavuş
c) Bileşik sözcüğü oluşturan her iki sözcük de kendi anlamında kullanılmış olabilir.
Örnek : Bilirkişi, Uyurgezer, Buzdolabı, Toplumbilim
Noktalama İşaretleri :
Nokta ( . ): Nokta işaretinin kullanıldığı yerler şunlardır :
A) Anlamca tamamlanmış cümlelerin sonunda : Örnek :
Öteki sanat eserleri gibi, roman da sanatçının duyduğu yaratma gereksiniminin
ürünüdür.
Bir uzak sis içinde yürür gibiyim yorgun.
B) Cümle değeri taşıyan anlatımların sonunda : örnek : - Sen de benimle gelecek misin?
- Mutlaka.
C) Bazı kısaltmalardan sonra : Örnek :
Prof. (profesör), vb. (ve benzerleri)
D) Sıra gösteren sayı ve harflerden sonra : Örnek :
IV. Murat, 20. Yüzyıl
E) Belli bir günü gösteren tarihlerin yazımında : Örnek :
9.12.1986, 26.02.1995
F) Saat dakika gösteren rakamların arasında : Örnek :
Akşam 17.20′de, sabah 9.05′te
G) Bir yazının alt bölümlerini gösteren rakam veya harflerden sonra : Örnek :
- , 5. , B. , H.
H) Rakamlar arasında çarpı işareti yerine : Örnek :
21.10=210
UYARI : Nokta işaretinin kullanılamayacağı yerler şunlardır :
Her sözcüğün ilk harfinin alındığı, büyük harfle gösterilen kısaltmalarda : Örnek :
TBMM, THY, TCDD, DMO
Gazete, kitap, yazı bölüm başlıkları sonunda :
Kara Kitap (roman) , Yazko Edebiyat (dergi) , Üç Şehitler Destanı (şiir)
Tabela ve levhalardaki yazılardan sonra : Örnek :
Kızılırmak Sineması, Ziraat Bankası, Yüksel Caddesi
Virgül ( , ): Virgül işaretinin kullanıldığı yerler şunlardır :
A) Cümlede sıralanan eş görevli sözcükleri ve sözcük gruplarını ayırmada : Örnek :
Önce ayağa kalktı, yavaş yavaş elini kaldırdı, konuşmaya başladı. (eylemleri)
Evini, arabasını, eşyalarını, herşeyini rehin verdi. (nesneleri)
Çocuğun büyümesi, topluma yararlı bir birey olması, geleceği yaratması epeyce zor bir
iş. (eşit söz gruplarını)
B) Anlama güç katmak için tekrarlanan sözcüklerin arasında : Örnek :
Ona bir daha, bir daha sarılıp öptüm.
C) Hitap sözcüklerinden sonra : Örnek:
Sevgili yavrum,
Canım arkadaşım
D) Seslenmelerden sonra : Örnek :
Çocuklar, yerinize oturun.
E) Sıralı cümleleri ayırmada : Örnek :
Babası iyi bir avukattı, ailenin gelecek korkusu yoktu.
F) Cümlede vurgulanmak istenen öğeden sonra : Örnek :
Soğuk, oldukça soğuk bir gecede yola çıktılar.
Evimiz, her sıkıntıda sığındığımız sıcak bir yuvadır.
G) Ara sözlü cümlelerde, ara sözün başında ve sonunda : Örnek :
Geçen hafta, Çarşamba günü, yine toplantıya gelmemiştim.
Annem, yaşamımdaki en yakın arkadaşım, bana yüz çevirmişti.
H) Adla soyadın yer değiştirip, soyadın başa yazıldığı durumlarda : Örnek :
Güntekin, Reşat Nuri.
İ) Cümle başında onay bildiren “evet” ya da red bildiren “hayır” sözcüklerinden sonra
: Örnek :
Evet, ben biliyorum.
Hayır, seninle gelemem.
J) Adlaşmış sıfatlar cümlede bir addan önce gelirse adlaşmış sıfatı ayırmada : Örnek
:
Yaşlı, kadına birşeyler söylemek istedi.
Tembel, arkadaşlarını küçümsüyordu.
K) İşaret zamirlerinin bir addan önce geldiği cümlelerde, işaret zamirlerinin ardından :
Örnek :
Bu, kitabın önsözüne eklenecek.
Şu, duvara asılacak.
L) Yazıda, tırnak içine alınmamış, aktarma cümlelerde, kapama tırnağı yerine : Örnek :
Ben bu işi yapamazsam çok üzülürüm, diyordu.
Yarın akşam bizde toplanalım, dedi.
M) Cümle başında kullanılan bağlaçlardan sonra . Örnek :
Kaldı ki, bu şehir onu mutsuz etti.
Ne var ki, adam böyle işlere alışık değildi.
N) Ondalık sayılarda kesirleri belirtmede : Örnek :
15,300 – 10,50
Noktalı Virgül ( ; ): Noktalı virgül işaretinin kullanıldığı yerler şunlardır :
A) Biçimce bağımsız olmalarına karşın (ortak öğeleri olmayan) anlamca birbirine bağlı
olan cümleleri ayırmada : Örnek :
Eve bir sessizlik hakimdi; kimse kimsenin yüzüne bakmıyordu.
Elim ayağım dolaştı; ne diyeceğimi şaşırdım.
B) Bir cümlede virgülle ayrılmış örnek kümeler, eşit bölümler arasında : Örnek :
Roman, öykü, anı, yaratıcı yazılara; makale, fıkra, eleştiri düşünce yazılarına örnektir.
Bir yanda yaşlı anası, babası; öbür yanda karısı ve çocukları vardı.
C) Bağımsız cümleleri, neden-sonuç, karşıtlık, tamamlama gibi özelliklerle bağlayan
“ama, fakat, çünkü, öyleyse, böylece, öyle ki…” bağlaçlarından önce : Örnek :
Çok aradım; ama senin gibisini bulamadım.
Çocuğu okula göndermedim; çünkü çok hasta.
D) Öğeleri arasına virgül konmuş sıralı cümlelerin arasında : Örnek :
At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.
İki Nokta ( : ): İki nokta işaretinin kullanıldığı yerler şunlardır :
A) Bir sözcük ya da cümleden sonra açıklama yapılacağını veya örnekler verileceğini
göstermek için : Örnek :
Sıfat : Adın önüne gelip onu niteleyen ya da belirten bir sözcük çeşididir.
Ünsüz harfler iki grupta incelenir : 1. Sert ünsüzler, 2. Yumuşak ünsüzler.
B) Bir kişiden ya da bir yerden alınmış bir sözün yazılacağını belirtirken, tırnak
işaretinden önce: Örnek :
Yahya Kemal kültürümüzle ilgili şöyle der : “Her şeyin en iyisini yapmayı bilmişiz de,
bunları yaşatamamışız.”
C) Yazı içinde bir kişinin konuşacağını belirtmek için kullanılan uzun çizgi ( – )
işaretinden önce:
Yaşlı köylü :
- Yaklaş bakalım evlat!
Osman : - Buyur dayı.
D) Bölme işlemlerinde bölenle, bölünen arasına konur : Örnek :
100 : 4 = 25, 16 : 2 = 8
UYARI : İki nokta işaretinden sonra gelen bölüm bir cümle niteliği taşıyorsa büyük harfle
başlar. Örnek ve söz öbeği biçimindeyse küçük harfle başlaması uygun olur.
Bir annenin en önemli görevi : Çocuklarını bedensel ve ruhsal yönden sağlıklı
yetiştirmektir.
Pazarda ne yok ki : üzüm, soğan, patates, marul…
Üç Nokta ( … ): İki nokta işaretinin kullanıldığı yerler şunlardır :
A) Olaylar, nitelikler, adlar ve örnekler sayıldıktan sonra, sözün benzeri örneklerle
sürdürülebileceğini göstermek için : Örnek :
Köylüler, pazara, bir çok şey götürüyordu : Tereyağı, yumurta, süt, yoğurt …
B) Herhangi bir nedenle tamamlanmamış cümlelerden sonra : Örnek :
Ona öyle kızıyorum ki…
Cumartesi günleri Kızılay o kadar kalabalık ki..
C) Bir yazıda söylenmek istenmeyen sözler ya da adlar yerine :
Ulan … Burası babanın yaylası mı?
Arkadaşı, A…‟yı kandırıp sinemaya götürür.
D) Bir yazıdan alınan bölümlerde atlanan yerleri göstermek için . Örnek :
“… Klasik edebiyatın, çağdaş edebiyata bir temel oluşturduğunu asla düşünemezsiniz.”
UYARI : Üç nokta ve sıra noktalardan sonra gelen bölüm, bir cümle özelliği gösteriyorsa
büyük harfle başlatılır.
Sıra Nokta ( ….. ): Bir alıntının atlanmış bölümlerinin bulunduğunu belirtmek için kullanılır
: Örnek :
“….. kahramanları, soylulardan uşaklara dek değişir. Komedinin yalnızca eğlendirici
değil, eğitici olması gerektiğini düşünenlerdenim…”
Soru İşareti ( ? ): Soru işaretinin kullanıldığı yerler şunlardır :
A) Soru bildiren cümlelerden ve soru anlamı taşıyan sözcüklerden sonra : Örnek :
Bu soruyu hangi yoldan çözeyim?
Nereye ?
B) Verilen bilgilerin kesin olmadığını, kuşku taşıdığını göstermekte kullanılır. Bu amaçla
kullanılan soru işareti ayraç içine alınır : Örnek :
Şair ( ? – 1413 ) yılları arasında yaşamış.
Bir gecede beş yüz sor çözdüğünü ( ? ) söylüyor.
C) Cevap gerektirmeyen, sözde soru cümlelerinin sonunda kullanılır : Örnek :
Önüne baksana kör müsün?
Bunca yükü bir başıma nasıl sırtlanırım ben?
UYARI : Soru işareti şu durumlarda kullanılmaz :
İçinde soru edatı da olsa soru anlamı taşımayan cümlelerin sonunda:
Bunu anladı mı anlamadı mı bilmem.
O geldi mi sen gidersin.
Soru sözcüğünün yan cümleye yöneldiği bileşik cümlelerde :
Beni niçin aradığını anlayamadım.
Gelecek günlerin ne getireceğini kimse bilmez.
Kesme İşareti ( „ ): Kesme işaretinin kullanıldığı yerler şunlardır :
A) Özel adlara gelen çekim eklerini ayırmada : Örnek :
Atatürk‟ün, Kıbrıs‟a, Çukurova‟da
B) Kısaltmalardan sonra gelen ekleri ayırmada : Örnek :
TRT‟ye, TV‟de, AET‟nin
C) Sayılara gelen ekleri ayırmada : Örnek :
1933′ten sonra, 13′ün karesi
D) Bir harfe ya da bir eke gelen ekleri ayırmada : Örnek :
A‟nın kalın, düz, geniş olması
-lık,-lik‟in bir yapım eki olduğu
E) Bir sözcük içinde bir ünlünün düştüğünü belirtmek için : Örnek :
N‟aber (ne haber)
N‟olur (ne olur)
Ünlem İşareti ( ! ): Ünlem işaretinin kullanıldığı yerler şunlardır :
A) Ünlemlerden, ünlem anlamı taşıyan cümlelerden ve seslenişlerden sonra : Örnek :
Ay! Babam geliyor.
Bir de baktım ki ne göreyim!
Defol !
Hey komşu !
B) Birini küçümseme, onunla alay etme gibi durumda parantez içinde ünlem işareti ( ! )
kullanılır : Örnek :
İnsan ancak çok çalışarak ( ! ) bu kadar zengin olabilir.
Ne kadar dürüst olduğu ( ! ) aldığı rüşvetlerden belli.
Tırnak İşareti ( ” ” ): Tırnak işaretinin kullanıldığı yerler şunlardır :
A) Başkasından aktarılan söz ya da yazıların başında ve sonunda : Örnek :
Ne demiş atalarımız “İşleyen demir ışıldar.”
B) Cümle içinde özellikle belirtilmek istenen bir sözcük, bir terim, tırnak içinde
gösterilir : Örnek:
Son günlerde bir “temiz toplum” sözü dolaşıyor, herkesin ağzında.
C) Yazı başlıkları, kitap, şiir, şarkı adlarının başında ve sonunda : Örnek :
F. Nafiz‟in “Han Duvarları” çok uzun bir şiirdir.
Uzun Çizgi İşareti ( — ): Yazıda karşılıklı konuşmalarda kullanılır. Bu nedenle konuşma
çizgisi adını da alır : Örnek :
— Sen misin Ali Çavuş ?
— Benim komutanım, sessiz olalım.
— Saat kaç oldu dersin?
— Gece yarısını epeyce geçmiştir.
Kısa Çizgi İşareti ( – ): Kısa çizgi işaretinin kullanıldığı yerler şunlardır :
A) Satır sonlarına sığmayan sözcükleri hecelerden bölerken: Örnek :
Bu işi senin yapacağına gönülden inanıyorum.
B) İki sözcük ya da iki sayı arasındaki ilgiyi belirtmede : Örnek :
Ural – Altay dilleri
Ankara – İstanbul
C) Sözcükleri kök ve eklerine ayırmada . Örnek :
At – ış – tır – an
Seç – enek – ler – imiz
D) Cümle içindeki ara sözlerin başında ve sonunda : Örnek :
Gelecek – ki gelir sanıyorum – o zaman görüşürüz.
UYARI : D maddesindeki kullanımda virgül işaretiyle kısa çizgi görevdeş olup, ara sözleri
ayırmada her ikisi de kullanılabilir.
Gelecek, ki gelir sanıyorum, o zaman görüşürüz.
Ayraç İşareti ( ( ) ): Ayraç işaretinin kullanıldığı yerler şunlardır :
A) Cümle içinde bulunan, ancak cümle içinde görev almayan açıklamalar, ayraç içinde
verilir:
Ad soylu sözcükler de (sıfat, zamir, zarf, edat, bağlaç, ünlem) yüklem görevi üstlenir.
B) Cümle içinde bir sözcüğün eş anlamlısı ayraç içinde verilebilir. Örnek :
Sesteş (eş sesli) sözcüklerde birden çok temel anlamlılık vardır.
C) Bir kişiden söz ederken doğum ve ölüm tarihi ayraç içinde verilir : Örnek :
Tevfik Fikret (1867 – 1915) Servet-i Fünun edebiyatının ünlü bir şairidir.
D) Tiyatro yapıtlarında oyuncuların yapacağı hareketler ayraç içinde gösterilir : Örnek
:
Zülfikar (ellerini ovuşturarak): – Buyur ağam, beni emretmişsin!
E) Maddelerin sıralanmasında alt bölümleri belirten sayı ve harflerden sonra kapama
ayracı olarak kullanılır : Örnek :
1) …. 2) … 3) ….
A) …. B) …. C) ….
Ayraç İşareti ( [ ] ):Ayraç içine alınmış bir açıklama için gereken yeni bir açıklama, köşeli
ayraç içine alınır : Örnek :
Divan şairlerimizin başında (Fuzuli [16. yy] , Baki [16. yy] , Nedim [18. yy] gelir.
Yazım Kuralları :
“ile” Sözcüğünün Ek Olarak Yazımı: “ile” sözcüğü kendinden önce gelen sözcüğe bitişik
yazılırsa şu kurallara dikkat edilir :
A) Ünsüzle biten bir sözcüğe ile getirildiğinde başındaki ” i ” sesi düşer ve ünlü
uyumuna uyar.
Örnek : Okulla ev arası yarım saat sürüyor. (okul + ile okulla)
Erzurum‟a kadar trenle gittim. (tren + ile trenle)
B) Ünlüyle biten bir sözcüğe, ile getirildiğinde, başındaki ” i ” sesi ” y ” ye dönüşür, yine
ünlü uyumuna uyar. Örnek : Buraya kendi ayağıyla geldi. (ayağı + ile ayağıyla)
Silgiyle kalem istedi benden. ( silgi + ile silgiyle)
“ki” nin Yazımı: “ki” eğer bağlaçsa;
A) Genel olarak iki cümleyi bağlama görevi yapar. Örnek:
Hava o kadar güzeldi ki kendimi hemen sokağa attım.
- cümle 2. Cümle
Bir de baktım ki ortalıkta kimse kalmamış. - cümle 2. Cümle
B) Kişi ve işaret zamirlerinden sonra gelen “ki” de bağlaç olup ayrı yazılır. Örnek :
Ben ki, Bizler ki, Durum o ki
Kişi zamiri kişi zamiri işaret zamiri
C) Bazı bağlaçlarla birlikte kullanılmasına karşı, kalıplaşmış “ki” ayrı yazılır. Örnek :
Öyle ki, yeter ki, kaldı ki
UYARI : “ki”, eğer bağlaçsa daima ayrı bir sözcük olarak yazılır. Ayrıca kendinden önce
gelen sözcüğün ünlülerine uyum gösterip “kı” olmaz.
Kendinden önce gelen sözcüğe bitişik yazılan “ki” ler ise şunlardır :
A) “de” durum ekinden sonra gelip addan sıfat yapan “ki” : Örnek :
evdeki hesap, kafamdaki plan, yoldaki insanlar
B) İlgi zamiri olan “ki” : Örnek
Seninki, sınıfınki, bizimki
C) Bazı bağlaçlarla kalıplaşan “ki” : Örnek :
Oysaki, mademki, halbuki, sanki
D) Zaman bildiren sözcüklerden sonra gelen “ki” : Örnek :
Dünkü, akşamki, az önceki
“de,da” Bağlacının Yazımı:
A) Genel olarak “dahi, bile” bağlaçlarıyla aynı anlamdadır. Bağlaç olup olmadığını
anlamak için cümleden çıkarmayı deneriz. Cümleden çıkarıldığında, cümle yapısı
bozulmazsa bağlaç olduğunu anlarız ve ayrı bir sözcük olarak yazarız. Örnek :
Buraya kadar gelip de ona uğramamak olmaz.
Sen de çok oldun artık!
B) Bu bağlaç kendinden önce gelen sözcüğün ünlülerine kalınlık-incelik yönünden uyar.
Örnek:
Gençliğimizle birlikte umutlarımız da uçup gitti.
Onu gördüyse de görmezlikten geldi.
C) Kendinden önce gelen sözcük, sert ünsüzle bitse bile, bu bağlaç sertleşerek “te,ta”
biçiminde yazılamaz. Yazılırsa yazım yanlışı ortaya çıkar. Örnek :
Bu iş küçük te sen gözünde büyütüyorsun. (Yanlış)
Bu iş küçük de sen gözünde büyütüyorsun. (Doğru)
Bağlaç olan “de, da” ile, ad durum eki olan “-de, -da” karıştırılmamalıdır. “-de, -da” eğer ad
ad durum ekiyse kendinden önce gelen sözcüğe bitişik yazılır. Cümleden çıkarıldığında
cümlenin anlamı da yapısı da bozulur. Örnek :
Bir süre sessizce yolda yürüdük.
Çiçeklerin kökünde bir hastalık var.
İki “de, da” üstüste gelirse birincisinin ad durum eki, ikincisinin bağlaç olduğu dikkate
alınmalıdır.
Örnek : Telefon ettim evde de yokmuş.
“mi” Soru Edatının Yazımı:
A) “mi” soru edatı, cümleye soru anlamı katsa da katmasa da kendinden önce gelen
sözcükten ayrı yazılır : Örnek :
O da bizimle gelecek mi?
Gördün mü şimdi yaptığını!
Konuşmaya başladı mı susmaz.
B) “mi” soru edatı, ayrı yazılmasına karşın kendinden önce gelen sözcüğe, kalınlıkincelik ve düzlük-yuvarlaklık yönünden uyum sağlar. Örnek :
Okudun mu?
Güzel mi?
Akıllı mı?
C) “mi” soru edatından sonra gelen zaman ve kişi eklentileri soru edatıyla bitişik
yazılır. Örnek :
Onunla sık sık görüşüyor musunuz?
Olanları bilir miydi de?
Tarihlerin Yazımı:
A) Gün ve ay adları, yanlarında rakam olmadan yazıldığında, küçük harfle başlar. Örnek
:
Oğlum aralık ayının soğuk bir gününde doğdu.
Önümüzdeki hafta, salı günü onu görmeye gidelim.
B) Belirli bir tarihi gösteren ay ve gün adları her yerde büyük harfle başlar. Örnek :
1986′nın Mart ayında başladı göreve.
Cumhuriyet 29 Ekim 1923 „te ilan edildi.
C) Gün ve ay bildiren tarihler şu şekilde yazılabilir : Örnek :
4 Aralık 1996
2.12.1996
4/12/1996
İkilemelerin Yazımı: İkilemeler daima ayrı yazılır ve ikilemeyi oluşturan sözcüklerin arasına
hiçbir noktalama işareti konulmaz. Örnek :
Soruları düşüne düşüne çözmelisin. (Doğru)
Yavaş, yavaş yerinden doğruldu. (Yanlış)
Pekiştirmelerin Yazımı: Sıfatların başına gelerek onların anlamlarını pekiştirmeye yarayan
ön ekler, daima sıfata bitişik yazılır. Örnek :
Bembeyaz örtü (Doğru)
Yapa yalnız adam (Yanlış)
Sayıların Yazımı: Sayıların rakamlarla gösterilmesi ya da yazıyla yazılmasına ilişkin başlıca
kurallar şunlardır :
A) Herhangi bir anlatım türünde (roman, öykü, deneme, mektup) kesinlik anlamı önem
taşımayan sayılar, yazıyla gösterilir. Örnek :
Bu kitabı yazalı beş yıl oldu.
Bahçede dört beş çocuk oynuyordu.
B) Kesinlik anlamı önem kazanan konularda, bilimsel yazılarda sayılar rakamla gösterilir.
Marmaris‟te 2000 hektar orman yandı.
Baktım, termometre 30 dereceyi gösteriyordu.
C) Çok sıfırlı sayıların ana sayılardan sonraki basamakları yazı ile gösterilebilir . Örnek
:
13 milyar, 20 trilyon
UYARI : Çek ve senetlerde sayı basamakları bitişik yazılır.
Kısaltmaların Yazımı:
A) Tek heceli sözcükler, ilk harfleri alınarak kısaltılır. Kısaltmanın sonuna nokta konur :
Sözcük kısaltılmış şekli
Zarf z.
Test t.
B) Çok heceli sözcükler, genellikle baştan iki ya da üç harf alınarak kısaltılır : örnek :
Sözcük kısaltılmış şekli
Cadde cad.
Doçent doç.
Bölük bl.
C) Özel adlar genellikle her sözcüğün ilk harfi alınarak kısaltılır. Kısaltmada harfler
arasına nokta konmaz : Örnek :
Özel Ad Kısaltılmış şekli
Posta Telefon Telgraf PTT
Devlet Malzeme Ofisi DMO
D) Özel adların kısaltmalarına getirilen ekler, kesme işaretiyle ayrılır : Örnek :
Doğru Yanlış
TV‟de TV‟da
DMO‟ya DMO‟ne
ODTÜ‟ye ODTÜ‟ne
Bileşik Sözcüklerin Yazımı:
A) Kurallı (özel) bileşik eylemler daima bitişik yazılır : Örnek :
Gidedur (mak), bakıver (mek), öleyaz (mak)
B) Yardımcı eylemlerle kurulan bileşik eylemlerde :
Birleştirme sırasında ad soylu sözcükte herhangi bir ses düşmesi veya ses türemesi
olmuyorsa ayrı yazılır : Örnek : Terk et(mek), pişman ol(mak)
Birleştirme sırasında ad soylu sözcükte bir ses düşmesi ya da ses türemesi meydana
gelirse bitişik yazılır. Örnek : seyir- seyret(mek), kahır- kahrol(mak), his-hisset(mek)
C) İki ya da daha çok sözcükten oluşmuş yerleşim merkezi adları bitişik yazılır : Örnek
:
Bahçelievler, Sivrihisar, Çanakkale
D) Bir heceli sözcüklerin başına geldiği bileşik sözcükler bitişik yazılır : Örnek :
İlkbahar, Akdeniz, Önsöz, İlknur
E) Sıfat ya da ad tamlaması biçiminde oluşmuş ve öylece kalıplaşmış olan bileşik
sözcükler bitişik yazılır : Örnek :
Sivrisinek, Atakule, Topkapı, Beşevler
Deyimlerin Yazımı: Deyimler kaç sözcükten oluşursa oluşsun, deyimi oluşturan her sözcük
ayrı yazılır. Örnek :
Son günlerde bu şarkıyı diline doladı.
Bütün gece gözüme uyku girmedi.
Çok titizdir, her şeyde ince eleyip sık dokur.
Vurdumduymaz, kabadayı, çıtkırıldım.
Ünlüyle Biten Eylemlerin Yazımı: “a” ya da “e” geniş ünlüsüyle biten eylem kök ya da
gövdelerine gene bu geniş ünlülerle başlayan herhangi bir ek getirildiğinde bu geniş
ünlülerde herhangi bir ses daralması olmaz. Örnek :
Yanlış Doğru
Gelmiyen gelmeyen
Bilmiyerek bilmeyerek
Anlamıyan anlamayan
Kesme işaretinin Kullanımı:
A) Özel adlara gelen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır : Örnek :
Hikmet‟ten, Yardım Sevenler Derneği‟ne
B) Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmada kullanılır. Örnek :
TRT‟ye, TMO‟nun, ODTÜ‟den
C) Sayılardan sonra gelen ekleri ayırmada kullanılır : Örnek :
1963′ten, 3′ün katları, 5′inci kat
D) Özel adlara gelen ve adlara aile anlamı katan “-ler” çoğul eki, kesme işaretiyle
ayrılmaz. Özel adlara gelen “ve benzerleri” anlamı katan “-ler” çoğul eki kesme
işaretiyle ayrılır :
Akşam Ayşeler bize gelecek. (aile anlamında)
Bu topraklar daha nice Atatürk‟ler yetiştirir. (ve benzeri anlamında)
E) Özel adlara gelen yapım ekleri kesme işareti ile ayrılmaz. Örnek :
Urfalı, Çince, Türklük
F) Özel adlara gelen yapım eklerinden sonra eklenen çekim ekleri kesme işaretiyle
ayrılmaz.
Adıyamanlılar, Fransızcadan, Atatürkçülerden
Büyük Harflerin Kullanımı:
A) Her cümlenin ilk harfi büyük yazılır. Örnek :
Ona her konuda yardımcı olduk.
Ülkemizde yedi bölge vardır.
B) Şiirde her dizenin ilk harfi büyük olur : Örnek :
Bu şehirden gidiyorum
Gözleri kör olmuş kırlangıçlar gibi
C) Yazı başlıklarının her sözcüğü büyük olur : Örnek :
Sıfatların Genel Özellikleri
Ziraatte Yeni Buluşlar
D) Belli bir tarihi gösteren ay ve gün adları büyük harfle başlar : Örnek :
17 Mayıs, 1997, Salı
E) Bütün özel adlar büyük harfle başlar. Başlıca özel adlar şunlardır:
Kişi ad ve soyadları. Örnek : Kemal Cantürk
Hayvanlara verilen adlar. Örnek : Tekir, Karabaş
Ulus, din, mezhep, tarikat adları. Örnek : Araplar, İslamiyet, Alevilik
Ülke adları. Örnek : İspanya, Fransa
İl,ilçe,kasaba ve köy adları. Örnek : Manisa, Ayvalık, Gölcük
Bulvar, cadde ve sokak adları. Örnek : Atatürk Bulvarı, Çiğdem Mahallesi
Kıta, bölge, okyanus, deniz, göl, ırmak, dağ, ova ve orman adları. Örnek : Avrupa, Van
Gölü
Özel bir ada bağlı olarak kullanılan yön adları. Örnek : Doğu Karadeniz, İç Anadolu
Kurum, kuruluş, dernek, makam ve işyeri adları. Örnek : Türk Tarih Kurumu, İş
Bankası
Yapı, yapıt ve ören adları. Örnek : Ankara Kalesi, İnce Minare
Kitap, Dergi, Gazete, Yasa adları. Örnek : Nokta, Yeni Yüzyıl, Medeni Kanun
Bütün dil adları. Örnek : İngilizce, Farsça, Almanca
Bir özel ada bağlı olarak kullanılan ünvan ve takma adlar. Örnek :İnce Memet, Uzun
Hasan
Tüm gezegen adları. Örnek : Merkür, Venüs, Mars
Özel adlardan türeyen sözcükler. Örnek : Türkçülük, Adıyamanlı, Kemalizm
UYARI : Dünya, Güneş ve Ay sözcükleri, gezegen anlamıyla (coğrafi terim) kullanılırsa
büyük harfle, mecaz anlamda kullanılırsa küçük harfle başlar.
Dünya Güneş‟in uydusudur, Ay da Dünya‟nın
Başımda dünya kadar iş var.
Pencereden içeri güneş girdi.
İlk yorum yapan olun