Kpss Tarih Tanımları – Tarih kişileri – Tarih Terimleri Sözlüğü
Hirfet : Loncalardaki her bir meslek grubuna (ayakkabıcı ,terzi) verilen ad
Haddad : Osmanlıda demirci ustasıdır
Gaziyani Rum : Türkiye Selçukluluklarında ve Osmanlılarda savaşlara gönüllü katılan Anadolu gazileridir
Hazarfen : Çok başarılı ve Bilgili kişi
Ayuki: Hükümet
Ağılığ: Hazine görevlisi
Aygucı: Vezir
Buyruk: Devlet bakanı, hükümet üyesi
Tudun: Vali(Vergi memuru)
Tamgacı(Bitikçi, Katip): Yazışma sorumlusu
Tekin: Şehzade
Yarlığ: Hükümdar emri
Apa: Sivil yönetici
Yuğ: Cenaze töreni
Yuğaşı: Cenaze törenlerinde verilen ziyafet.
Uçmağ: Cennet
Tamu: Cehennem
Şad: Hanedan üyesi.
Ongun: Totem
Şaman, Kam, Baksı: Din görevlisi
Yargan: Mahkeme başkanı
Yargu: Yarganın başkanlık ettiği mahkeme.
Sav: Atasözü
Sagu: Yuğ törenlerinde yakılan ağıt.
Koşuk: Şölenlerde saz eşliğinde söylenene şiir.
Kudüm: Bas davul
Obua: Zurna
Çevgan: Çıngıraklı asa
Kitharo: Türk kanunu
Münşi : Tuğracı
Ir: Beste
Küg: Melodi
Yarmak: Madeni para.
Yada taşı: Yağmur yağdırmak veya rüzgar estirmek için kullanılan taş.
Uluş Sistemi: Ülkenin hanedanın üyelerinin ortak malı olması.
Tengri: Kutsal varlık, yaratıcı.
Börü(kurt): Özel muhafız birliği.
Atasagun: Hekim.
Erkin: Hükümdar ünvanı.
Tayanç, keneşçi: Kağanların yanında bulunan bilim adamlarına verilen ad.
İlber: Hükümdarlık unvanı.
Bengütaş: Yazılı edebiyat, anıt.
Omay: Tanrıça.
Kün: Halk
Uluş: Yurt, vatan
Yaka: Ülke sınırı.
Kara: Büyük, kudretli, yüksek, saygı değer. (Kara-budun, Karahanlı…vs)
Tarhanlık: Moğollar dönemindeki suyurgal ünvanına sahip imtiyazlı durumdaki sınıf.
Aplike: Düz veya desenli kumaştan kesilen desenlerin başka bir kumaşa işlenmesi. Dokumacılığa kanıt sayılabilir.
Petroglif: Mağara resmi.
Yalvaç: Elçi.
Şıhne: eyalet ve vilayetlerdeki askeri ve idari yönetici.
Amil: Vilayetlerin vergisini toplamakla sorumlu kişi.
Muhtesip: Ticari hayatı düzenler ve belediye işlerini yürütür.
Amid: vilayetlerde yönetimden sorumlu sivil görevli.
Fütüvvet: Esnafların kendi arasındaki dini ve iktisadi teşkilatlanma.
Emirü’l Umera: Ordu komutanı.
Meliküs-sevahil: Sahiller meliki. Donanma komutanı da denirdi.
Reis’ül Bahr: Donanma komutanı.
Niyabet-i Saltanat: Hükümdar başkentte değilken ülke işlerinin görüşüldüğü divan. Başkanı naib-i sultan
Divan-ı Tuğra: Yazışmalardan sorumludur. Başkanı tuğrai veya münşi.
Divan-ı Arz: Ordunun ihtiyaçlarını karşılardı. Başkanı ariz veya emir-i ariz.
Divan-ı İstifa: Maliyeden sorumludur. Başkanı müstevfi.
Divan-ı Pervane: Has ve iktaların düzenlenmesinden sorumludur. Başkanı pervaneci.
hacip: Sarayın en önemli görevlileridir. Saraydaki görüşmeleri düzenlerler. Başkanlarına hacibülhüccap denirdi
kapucubaşı :Sarayın güvenliğinden sorumluydular
silahtar :Silahlardan sorumludur.
alemdar :Sancak ve bayraklardan sorumludur.
ilbaşı :Atlardan sorumludur.
camedar :Hükümdarın elbisesinden sorumludur.
sehrenk :hükümdarın yol düzenini sağlar, yol açar.
Reis: Eyaletlerde yönetici.
Ulak: Posta işlerine bakan kişi.
Müşrif: Askeri ve hukuki işler dışında devletin bütün işlerinden sorumlu kişi.
Arazi-i Amire: Miri arazi. Devlet arazisi.
Emir-i Mimar: Devletin imar işlerini yürüten kişi.
İmarethane: Öğrenciler, yolculara, fakirlere yemek verilen yer.
Menşur: Yüksek rütbeli devlet görevlilerinin atamalarını içeren padişah fermanı.(vezirlik, beylerbeyliği)
Emir(melik): İllerin başındaki şehzadeler.
Müşrifi Memalik: Devletin maliye ve yönetimle ilgili işlerini kontrol eden kişi.
Emir-i Candar: Saray muhafız komutanı.
Emir-i Ahur: Hükümdar hayvanlarından sorumludur.
Emri-i Şikar: Hükümdarın av işlerinden sorumludur.
Emir-i Şimşir: Divanın güvenliğinden sorumlu kişi.
Emir-i Alemdar: Devlete ait bayrakları koruyan alemdarların lideri.
Şarapdar-ı Has: İçeceklerden sorumlu kişi.
Yuğruş: Vezir.
Divan-ı Berid: Posta işleriyle uğraşan daire.
İğdişbaşı: Günümüzdeki belediye başkanı görevini yürüten kişi.
Muhtesip: pazarları, tartı, fiyat ve kaliteyi denetler.
Sahip-i Arz: İkta sahibi.
Mevali: Bir tür köleci anlayış(Emevilerde).
Gılman(Kölemen): Köle asker, yönetici.
Batıni: Yöntem olarak suikastı kullanan tarikat.
Gaza: Din uğruna savaş.
Zımmi: Kitap sahibi gayri müslim.
Diyar-ı Rum: Anadolu.
İmga: Vergi toplayan.
Çaşniğir: Mutfak işlerinden sorumlu.
Candar: Sultanın güvenliğinden sorumlu.
İcma: İleri gelen alimlerin hukuki sorunda görüş birliği içinde olması.
Pervaneci: İktaları dağıtan yüksek görevli.
Portal: Yapıların gösterişli girişi, taç kapı.
Rölyef: Kabartma.
Tabhane: Misafirhane.
Divan-ı İşraf: idari ve mali işlerin denetimini yapar.
Islahhane : Mithat paşa tarafından açılan zanaat okulu düzeyinde teknik eğitimler veren okul
İçkicibaşı: Ziyafetlerdeki meşrubatları hazırlar.
Müsadere: Hazineden maaş alan görevlilerin kanunsuz şekilde edindikleri mallarına el konulması.
Kulluk Hakkı: Devşirme sistemindeki kişiler üzerinde padişahın öldürme yetkisinin bulunması.
Enderun : İç saray
Birun: Dış saray
Şehzade=Çelebi: Padişahın erkek çocukları.
Şimşirlik: Sancağa çıkmayan şehzadelerin sarayda eğitimlerini tamamladıkları bölüm.
Sadrazam(Veziriazam): Olma şartı müslüman olmak ve Türkçe bilmek. Sefere katıldığında Serdar-ı Ekrem unvanını alırdı. Sadrazamlık makamına Paşa Kapısı veya Babıali denirdi.
Kubbealtı Vezirleri: Sadrazama yardımcı olan görevliler. Vezir olma şartı beylerbeyliği ve sancak beyi görevlerini yapmış olmak, Müslüman olmak ve Türkçe bilmek.
Kazasker(Kadıasker): Askeri davalardan, eğitim ve adalet işlerinden sorumludur. Olma şartı Türk ve Müslüman olmak ve medrese çıkışlı olmak. İlk kazaskerlik 1. Murat döneminde oluşturuldu. Kadı ve müderrislerin atamasını yapar. Fakat başkent kadılarını padişah atardı. Rumeli kazaskeri Anadolu kazaskerinden daha kıdemliydi.
Defterdar: Her türlü mali işlerden sorumluydu. Bütçeyi hazırladı.
Nişancı: Padişah adına tuğra çekerdi. Fethedilen arazilerin kaydını tutar bunları Tahrir defterine yazardı. Tüm kanunları bilmek zorundaydı.
Reisülküttap: Daha önceden nişancıya bağlı katipken 17. Yy’dan itibaren dış işlerinden sorumlu olmuştur.
Şeyhülislam(Müftü): Daimi üye değildi. Görüşü alınmak üzere çağrılırdı. Kanuni döneminde sadrazamla eşit konuma getirildi. Atama ve görevden azletme gibi işlerini padişah yapardı. Türk, Müslüman ve medrese çıkışlıdır.
Yeniçeri Ağası: İstanbul’un güvenliğinden sorumludur. Alınan kararları yeniçerilere bildirirdi.
Kaptanıderya: Donanma komutanı.
Taht kadısı : İstanbul’un adalet işlerinden sorumludur.
Yeniçeri ağası : İstanbul’un güvenliğinden sorumludur.
Şehremini : İstanbul’da bayındırlık ve belediye işlerinden sorumlu.
Mimarbaşı : İstanbul’un imar işlerinden sorumludur.
Bac emini: ticaret ve sanatla ilgili vergileri toplardı.
Levent: Donanma askeri.
Miri Arazi: Fetihler kazanılır. Mülkiyeti devlete aittir. Sadece kullanım hakkı miras bırakılabilir.
Dirlik: Bu arazileri kullananlar, devlete ödemeleri gereken vergiyi memurlara ve sipahilere öderdi.
Has: Yıllık geliri yüz bin akçeden fazladır. Padişahlara, şehzadelere, divan üyelerine, beylerbeylerine ve sancak beylerine verilirdi. Has sahipleri gelirin beş binini kendilerine ayırır geri kalanların her beş bini ile cebelü beslerlerdi.
Zeamet: Yıllık geliri yirmi bin akçe ile yüz bin akçe arasında değişirdi. Orta dereceli devlet memurlarına, hazine ve tımar defterdarlarına, alay beylerine, kale dizdarlarına ve divan katiplerine verilirdi. Zeamet sahipleri gelirin beş binini kendilerine ayırır geri kalanların her beş bini ile cebelü beslerlerdi.
Tımar: Yıllık geliri üç bin ile yirmi bin akçe arasında değişen topraklardır. Tımar sahipleri gelirin üç binini kendilerine ayırır (Buna kılış tımarı denirdi.) geri kalanların her beş bini ile cebelü beslerlerdi.
Eşkinci: Savaşta iyi hizmet verenlere verilirdi.
Mustahfız: Camilerde görevli imamlara verilirdi.
Hizmet: Sarayda çalışanlara verilirdi.
Mukataa: Geliri iltizam yoluyla doğrudan devlet hazinesine aktarılırdı.
Paşmaklık
Malikane
Yurtluk: Sınır boylarındaki askerlere, kasaba ve şehir memurlarına verilirdi.
Ocaklık: Kale muhafızlarına ve tersane giderlerine ayırlırdı.
Metruk: Halkın yararlanmasına ayrılmış alanlardır. Yollar, meydanlar, namazgahlar, mesire, panayır, pazar…
Mevkuf(Vakıf)
Mevat: Ziraate elverişsiz çorak, bataklık, taşlık arazi.
Öşüriyye: Müslümanların elindedir. Arazi vergisi olarak çift resmi, ürün vergisi olarak öşür ödenirdi.
Haraciyye: Gayrimüslimlerin elindedir. Arazi vergisi olarak ispenç(muvazzaf haracı), ürün vergisi olarak haraç(mukassem haracı) ödenirdi.
Cizye: Gayrimüslimlerden askerlik yapmamaları karşılığı alınırdır. Çocuk, kadın ve papazlardan alınmazdı. Islahat Fermanı ile kaldırıldı.
Bennak: Çok az arazisi olanlardan alınan vergilerdir.
Mücerred: 20 yaşına geldiği halde evlenmeyen ve babasının yanında kalan bekar çiftçilerden alınırdı.
Arusane: Evlenenlerden kız tarafının ödediği vergi.
Cerime: Suçlulardan alınan vergi.
İkindi Divanı: Sadrazam konağında Divanıhümayunda yarım kalan işleri tamamlamak amacıyla toplanırdı.
Galebe Divanı: Elçilerin kabul edildiği divan.
Ayak Divanı: Padişah tarafından halkın sorunlarının dinlendiği divandır. Olağanüstü durumlarda da toplanır.
Şehzade=Çelebi: Padişahların erkek çocukları.
Sultan: Padişahın kız çocukları.
Sadrazam=Veziriazam:Başbakan.
Saderet Kaymakamı: İçişleri bakanı.
Defterdar: Maliye bakanı.
Evkaf ve Ticaret Nazırlığı: Vakıflar ve Ticaret Bakanlığı.
Çeribaşı: Kaza sınırı içindeki tımarlı sipahilerin komutanı.
Derbent: Ticaret yolları üzerine kurulan karakol.
Akçe: Gümüş para.
Mecidiye: 20 kuruş değerindeki para.
Niyabet rüsumu: Devlet görevlilerinin yöneticilik yaptıkları yerlerde reayadan aldıkları vergi.
Ulema: Bilim adamı.
Muid: Müderris yardımcısı.
İcazetname: Medrese mezunlarına verilen belge.
Dizdar: Kale komutanı.
Daruşşifa: Hastane.
Bac-ı Kırtıl: Hayvanlardan alınan vergi.
Voyvoda: Balkanlardaki valiler.
Mutasarrıf: Sancak Beyliğinin yerine tayin edilen memur.
İptidaiye: Yeni usul ilkokul.
Maarif-i Umumiye Nezareti: 1857’de kurulan Milli Eğitim Bakanlığının temeli niteliğindeki kuruluş.
Maarif-i Umumiye Nizamnamesi: 1869’da çıkarılan ve eğitimi düzenleyen yasa. İlköğretim zorunlu hale getirildi. İlk yüksek öğretim kurumu olan
Müstensih: Hattatların hatalarını düzelten ve kitap çoğaltan kişi.
Hüsn-ü hat=hat: Güzel yazı yazma işi. Bu işi yapanlara da hattat denirdi.
Mücellit: Cilt sanatıyla uğraşan kişi.
Müzehhip: Tezhip sanatıyla uğraşan kişi. Uygurların mani dinini kabulünden sonra gelişmiştir. Osmanlıdaki en önemli temsilcisi Kara Mehmet’tir.
Hatt-ı Hümayun: Padişah el yazısı.
İhtisap ağası: Loncaları kadı adına denetleyen kişi.
Kethüda: Loncayı dışarda temsil eder hükümetle ilişkileri görüşürdü.
Muhzır ağa: İstanbul’da sivil kuralları çiğneyen yeniçeriler ve diğer askerler arasındaki düzeni sağlardı.
Kasr-ı Adl: Fatih’ten sonra padişahların divan toplantılarını dinledikleri yer.
Payitaht: Başkent.
Şirket-i Hayriye: İlk açılan deniz şirketi(1850-Abdülmecit).
Cuma divanı: Şeri, örfi davaların ve ilmiyenin sorunlarını çözen divan.
Sarıca sekban: İltizam usulü ile bozulan güvenlik ve askerlik hizmetlerini yerine getiren valilerin kapılarındaki askerler.
Poşkes: Halkın memurlara ödediği vergi.
Alaybeyi: Bir sancakta bulunan tımarlı sipahilerin en üst amiridir.
Martalos: Hristiyan olan derbent muhafızları.
Seferli odası: Müzisyen, berber, terzi gibi görevlilerin bulunduğu enderunda yer alan odadır.
Darülbedayi: İlk Osmanlı şehir tiyatrosu.
Darilelhan: 1914’te açılan Osmanlı konservatuarı.
Baserabya: Güney Karadeniz, Polonya, Tuna ve Boğdan arasında kalan 1812 Bükreş Antlaşmasıyla Rusya’ya bırakılan, 1856 Paris Antlaşması’yla geri alınan, 1878 Berlin Antlaşmasıyla Rusya’ya yeniden bırakılan bölge.
Evliye-i Selase: Kars-Ardahan-Batum ve Selanik-Manastır-Kosova için farklı zamanlarda kullanılan üç sancağı ifade eden terim.
Mağrib-i Aksa: Kuzey Afrika’nın en batısında yer alan Fas için kullanılan terim.
Garp Ocakları: Trablusgarp, Cezayir, Tunus gibi Kuzey Afrika’daki üç özerk eyaletin ortak adı.
Tevki: Kadılara gönderilen padişah fermanlarına dendiği gibi, nişan ve fermanla eş anlamlı olarak da kullanılmış olup padişahın bütün yazılı emirlerine de denirdi.
Babü’s-saade: Padişahın devlet işlerini gördüğü, törenleri izlediği ve resmi işlemleri yaptığı yer.
Surre alayı: Mekke ve Medine’ye gönderilen para, malzeme.
Çorbacı: Yeniçeri yüzbaşısı.
Meşayih: Şeyhülislamlık dairesi.
Mendes müessesesi: 2. Selim zamanında çıkan kredi kuruluşu.
Telhis: Divan görüşmelerinin özeti.
Kızılelma: Türklerin batıya akınlarında rol oynayan sembol.
Mülazım: İcazeti olan medrese mezunlarından devletten görev almak üzere başvuranlar, stajyerler.
Tevki: Padişahın buyruğuna çekilen nişan.
Orta: Yeniçeri bölüğü.
Örü: Maden bölgesi.
Huzur Mürafaası: Paşa kapısında görülen dava.
Kola çıkma: Veziriazam ve yeniçeri ağasının İstanbul’u teftişi.
Fetvahane: Şeyhülislama bağlı daire.
Ceride-i Havadis : Türk basın tarihinin ilk yarı resmî Türkçe gazetesi olarak kabul edilir.
Nizam-ı Cedit : Avrupai tarzda ilk Osmanlı ordusudur
Esame : : 1. Mahmut zamanında maaş kağıtlarının alınıp satılmasına izin veren uygulama
Encümen-i Daniş: Bilimsel çalışmaları özendirmek ve araştırmak üzere kurulan Osmanlı Bilim Akademisi(1851).
Mecelle; nizamiye mahkemelerinde uygulanmıştır. Hukuk muhakemeleri usulü, borçlar hukuku, ayni haklar konusunda ilk yasadır. Hanefi
Reji İdaresi: Osmanlıda tütün ekimini denetleyen ve tekel olarak işleyen kuruluş.
Candar : Saray güvenliğinden sorumludur.
Emir-i Ahur : Saraydaki at bakıcılardan sorumludur
Şifahane: Hastane
Bimarhane : Akıl Hastanesi
Tabhane: Hastane çıkışı Yoksulların kaldığı yer
İmarethane : Aş evi, Yoksullar için
Bedesten : Kapalı çarşı
Koçi Bey Risalesi: Koçi Bey’e hazırlatılan, devletin sorunları ve çözümlerine yönelik raporlardır. Köklü
çözümlere sahip olması rağmen, IV. Murat ölümüyle uygulanamadı.
Vaka – i Vakvakiye :Yeniçeriler, suçlu gördükleri 36 devlet adamını istemisler ve isyanda
öldürülenler çınar ağacında asılmıslardır. (IV. Mehmet zamanında).
Besik Ulemalığı : Babadan oğula geçen meslek sistemi,çocuklar “Müderris”tir
Kafes Sistemi : III. Mehmet döneminde getirtilmistir. Sarayın simsirik denilen bölümünde eğitilirdi.
Yeteneksiz padisahlar çıkmıstır. Son sancağa çıkmadan tahta oturan ilk padisah; I. Ahmet’tir.
Kapan Emini : Üretilen malların kapan denen toplanan yerde; meyve-sebze-hububat ürünlerinden alınan vergiler belirlerdi
Beytülmal Emini : Bir yerlesim yerinde kamu haklarını korurdu.
Bac Emini : Sehir ve kasabalarda ticaret – sanat ile ilgili vergileri toplardı.
Cebeciler: Ordunun silah yapımı, bakım ve onarımdan
sorumludur. Bası “Cebecibası”dır.
Lağımcılar : Kale kusatmasında fitil döser, hendek
kazar ve kale yıkar. Bası “Lağımcıbası”dır.
Humbaracılar: Cephane imalatı, topların yapımından
sorumludur. Özel topçudur. Bası “Humbaracıbası”dır.
Bostancılar: Sarayı koruyan muhafızlardır
Sakalar: Ordunun su ihtiyacını karsılarlar
Acemi Oğlanlar: Yeniçeri ve diğer kapıkulu ocaklara
asker yetistirirler. Enderun’a da kaynaklık ederler
Sağ – Sol Ulufeciler: Savas sırasında sancağı korurlar
Sağ – Sol Garipler : Savas sırasında hazineyi ve ganimeti
korurlar.
Silahlar – Sipahiler: Savas sırasında; padisah çadırını,
padisahı korurlar, askerin geçecekleri yolları açarlar, silah
yapma, vb. islere de bakarlar.
Pençik Usulü : Her 5 esirden birinin asker olmasıdır
Devsirme Sistemi : Gayrimüslim çocuklar alınırdı. Ailenin izni gerekirdi. Tek çocuksa aileden alınmazdı. Aileden tek çocuk devsirilebilir. Kusuru varsa alınmazdı. Devsirilenler; ya Enderun’a devlet adamı yetismesi için giderdi; ya da askere alınırdı.
Tesanüd : Eski ittihatciler grubu
Besliler : Savas esnasında sınır ve kaleleri korurlar.
Derbentçiler : Savas esnasında geçitleri korurlar.
Sebillüreşad dergisi: Mehmet Akif in baş yazarı olduğu millli mücadeleye yararlı bir yayındır
Turnalar: Haberlesmeden ve posta islerinden sorumludurlar
Metruk Arazi : Devlete aittir. Kamunun, halkın yararlanması için terk edilmistir. Yollar, pazarlar, yaylacılık, meydanlar, vb.
Mevat Arazi: Hiç kimsenin mülkiyetinde değildir. Elverissiz topraklar (bataklık, taslık)’dan sayılırlar. Đnsanların terk ettikleri yerlerdir. (Mera, vb.)
Sıbyan Mektebi : Eğitimin ilk basamağıdır. Dini eğitim verilir. Cami yakınlarında bulunur. Belirli bir süre ve
sınıfları yoktur.
Çiftbozan: Toprağı mazeretsiz bos bırakan veya 3 yıl üst üste ekmeyenlerden alınırdı.
Avarız :Olağanüstü hallerde toplanır. Zamanla sürekli yapıldı. Doğrudan hazineye
aktarılırdı.
Ağnam :Hayvan sahiplerinden alınırdı. Üreme zamanında toplanırdı. (Küçükbas’tan)
İspenç: Tarımla uğrasan Gayrimüslim çiftçilerden alınan arazi vergisidir.
Çift Resmi: Tarımla uğrasan Müslüman çiftçilerden alınan arazi vergisidir. (Tapu harcı)
Derbent Resmi :Yol, köprü ve geçitlerden alınan vergilerdir.
Bac: Pazar yerindeki çarsı – pazar esnafından alınırdı.
Bennak: Baba evinde kalan evli çiftten alınır. Yarım çift toprağı (40 dönüm) ekeni verirdi.
Mücerred: 20 yasına gelip evlenemeyen ve baba yanında kalan bekâr çiftçilerden alınırdı.
Arusane :Evlenen çiftten kız tarafının ödediği vergidir.
Cerime: Suçlulardan (cürüm isleyenden) alınan vergidir.
Gümrük Resmi :Dıs ülkelerden gelen mallardan alınan vergilerdir.Kantariye Tartılardan alınırdı.
Ruhsat Akçeleri Bir ise baslanırken ödenirdi.
Adem-i Merkezcilik: Yerel yönetim ve liberal ekonomi ile devletin sürekliliğini sağlamak.
Bezirgan : Asıl Ticareti Yapan Büyük Tüccardır
Menzil Örgütü: Ticaret güzergahlarında taşımacılığı ve resmi haberleşmeyi organize eder
Tacir-i Mütemekkin: Malı ucuz ve bol olduğu dönemde depolayıp fiyatlar arttığı dönemde satıp kar elde eden tüccar
Derbent Teşkilatı: Ticaret Güzergahlarının , geçitlerin güvenliğini sağlar
Tacir-i Seffar : Bir bölgeden malın fiyatının yüksek olduğu başka bir bölgeye mal taşıyarak kar elde eden tüccar
Mekkrai Tarifesi: Mal taşımacılığı yapan kesim. Lojistik/Kargo